صنعت چرم
صنعت چرم
چرم جنسی است که از دباغی پوست خام جانوران، بهویژه گاو بهدست میآید. فرایند دباغی، پوست فسادپذیر را به یک مادهٔ طبیعی پایدار، دایمی و انعطافپذیر برای کاربردهای گوناگون تبدیل میکند. چرم در تلفیق با چوب، پایهٔ فناوری باستانیان را شکل میداده است. صنعت چرم و صنعت خز با هم متفاوتاند. این تفاوت از اهمیت مواد خام مورد استفاده در هر کدام پیداست. مواد خام مورد استفاده در صنعت چرم، محصولات فرعی صنعت گوشت هستند؛ در حالیکه گوشت ارزش بیشتری از پوست دارد. مواد خامی که در صنعت خز بهکار گرفته میشوند، ارزش بیشتری از گوشت دارند و به همین خاطر گوشت به عنوان یک محصول جانبی تلقی میشود. تاکسیدرمی اجازهٔ استفاده از پوست حیوانات را به انسان میدهد، البته مهمتر از پوستشان، سر و بخشی از پشت آنهاست. پوستها و پوستهای خام در ساخت چسب و ژلاتین هم کاربرد دارند. چند راه وجود دارد که در نتیجهٔ آنها، پوست جانور به یک مادهٔ انعطافپذیر و محکم به نام چرم تبدیل میشود.
یکی از اشیایی که بسیاری از نیازهای اساسی انسان را در روزگاران بسیار دور تامین میکرد، پوست حیوانات بود که انسانهای اولیه به منظور برآوردن نیازهای غذایی خود آنها را شکار میکردند و از پوست آنها به روشهای گوناگون برای تهیه پاپوش ، سپر ، زره چرمی ، کلاه رزمی چرمی ، تیردان چرمی ، چکمه و غیره استفاده میکردند. امروزه با وجود گذشت قرنها ، هنوز پوست حیوانات در نقش یکی از مواد اساسی برای تهیه لباس ، پوشاک و وسایل دیگر و نیز جنبههای تزئینی ارزش اقتصادی و صنعتی خود را حفظ کرده است.امروزه چرمسازی ، بصورت یک صنعت بزرگ ( Leathering industry ) درآمده است. مراحل تهیه چرم در زیر آمده است.
آماده سازی پوست
قبل از دباغی باید عملیات آماده سازی را به منظور حذف اضافات باقیمانده بر روی پوست ( مانند چربیهای اضافی ، پشم و غیره ) انجام داد که خود شامل چند مرحله به شرح زیر است.
خشک کردن و نمک زدن
پوستها را پس از جدا کردن از بدن حیوانات با خشک کردن و یا نمک زدن برای دباغی نگهداری میکنند. این عمل با استفاده از نمک خشک ، آب نمک یا خواباندن در محلول نمک انجام میگیرد. خشک کردن نیز در آفتاب و یا بوسیله جریان هوای گرم انجام میگیرد.
حذف اضافات
قسمت اضافی روی پوست ، مانند گوش ، دم ، سم و گوشتهای اضافی که ضمن کندن پوست بر روی آن باقی میماند و از نظر چرم سازی ارزشی ندارد، پیش از هر عمل باید از پوست جدا شود.
خیساندن
به منظور حل کردن و از بین بردن مواد زاید حل شدنی موجود روی پوست ، آن را در آب خیس میکنند تا بدین وسیله ، هم مواد زاید در آب حل شوند و هم الیاف پوست ، آب جذب کرده ، به شکل طبیعی خود در آید.
لش زدایی
پوستها معمولا با مقداری چربی و گوشتهای اضافی همراهاند که باید حذف شوند. بوسیله ماشین لش زدایی که از دو غلتک ، یکی فلزی و شیاردار و دیگری لاستیکی تشکیل شده انجام میپذیرد.
مو زدایی و آهک زنی چرم
پس از لش زدایی باید پشم و یا مو و پروتئینهای غیر الیافی را از سطح پوست زدود. برای این منظور پوست را در محلول آب آهک قرار میدهند و به آن ، سولفید سدیم میافزایند. هر مولکول سولفید سدیم بوسیله یک مولکول آب هیدرولیز شده ، یک مولکول سولفید هیدروژن سدیم ایجاد میکند که کندن پشم و مو را تسریع میکند.
حذف سایر زواید
در این مرحله ، غدههای پوستی بافتهای رنگی مو و مواد آهکی باقی مانده بوسیله ماشینهای ویژه از بین میرود.
حذف آهک
آهک باقیمانده پس از مرحله قبل ، باید کاملا گرفته شود و گرنه چرم حاصل ، شکننده شده ، در سطح آن ترکهایی ایجاد میشود که از رنگ آمیزی درست و دقیق آن جلوگیری میشود. این عمل ، بوسیله مواد شیمیایی مانند نمکهای آمونیم ، بیسولفیت سدیم ، اسید سولفوریک و … انجام میگیرد.
قلیایی کردن بوسیله خیساندن در مواد شیمیایی
پس از عمیلیات آهک گیری ، پوست را در یک حمام قلیایی که حاوی نمکهای آمونیوم است، قرار میدهند که علاوه بر عمل آهک گیری ، اثر آنزیمها را افزایش داده و خواص مطلوبی از جمله لطافت ، قابلیت انعطافپذیر و صاف شدن چرم بوجود میآورد. در این مرحله الیاف و بافتهای پوست منبسط شده ، سطح رویی پوست تمیز و باقی مانده پروتئینها منجمد و از روی پوست پاک میشود.
گرفتن چربی پوست
چون بعضی از پوستها مانند پوست گوسفند ، خوک و سگ دارای چربی است، بایستی پیش از عملیات دباغی ، چربیها حذف شوند. برای این منظور چربی را بوسیله هیدروکسید سدیم به صابون تبدیل کرده ، بعد آنرا با آب میشویند.
اسیدی کردن پوست
در این مرحله ، پوست را در محلول اسیدی که حاوی نمک است، قرار میدهند. در این عمل ، نمک بهعلت خاصیت تراوش کنندگی که دارد، مانع تورم الیاف شده ، جذب پوست نمیشود. در صورتی که محلول اسید در الیاف پوست تا حد اشباع نفوذ کرده و با این عمل ، الیاف پوست صاف شده و پوست حالت نیم دباغی شده بخود میگیرد.
برش زدن و تراش دادن چرم
پس از مرحله آب گیری از چرم دباغی شده ، آنرا بوسله ماشین برش میدهند تا به هر ضخامتی که لازم باشد درآید. پس از مرحله آبگیری و برش زدن ، چرم را از ناحیه گوشتی بوسیله ماشینهای غلطکی به ضخامتهای مورد نیاز ، میتراشند. بعضی از چرمهای دباغی شده با مواد دباغی گیاهی را قبل از تراشیدن باید پاک و تمیز کرد تا ناحیه گوشتی چرم پاک شود. پرداخت کردن یا سمباده زدن عبارت است از پاک کردن و همگن کردن چرم و همچنین تراشیدن قسمتهای آسیب دیده که بوسیله ماشین صورت میگیرد.
رنگ آمیزی چرم
مواد رنگی که از آنها برای رنگ آمیزی چرمها استفاده میشود، دو دستهاند:
۱-مواد رنگی معدنی غیر محلول در آب مانند اکسید روی ، کرومات سرب و غیره که قدرت پوشش زیادی دارند.
۲-مواد رنگی آلی محلول در آب مانند رنگهای آنیلی ، آنیونی و مواد رنگی نیتروژن دار ، دیفنیل آهن و غیره. این رنگها را بر اساس نفوذ در الیاف چرم ، به سه دسته کاتیونی ، آنیونی و مواد رنگی غیر قابل حل در آب تقسیم میکنند. برای جلوگیری از سفت و سخت شدن چرم پس از رنگ آمیزی ، باید به آن روغن زد تا بدین طریق خواص مطلوب زیر در آن ایجاد شود: نرم و قابل انعطاف شدن ، کاهش دادن میزان نفوذ گرما ، مقاوم شدن در برابر آب ، ایجاد قدرت کششی و افزایش طول.
براقکنندهها
پس از چرب کردن چرم ، نرم کردن ، خشک کردن و پرداخت کردن آن ، بهمنظور خوش نما کردن و افزایش دوام چرم ، آن را به روشهای مختلف براق میکنند. براق کنندههای مهم عبارتند از:مواد براق کننده رزینی که عمدتا از لاکهای شیشهای تهیه میشود.
مواد براق کننده پروتئینی که معمولا از لاک ، نرم کننده ، عوامل پوششی و پر کننده منافذ ، مواد حفظ کننده ، مواد ثابت کننده و مواد رنگی تشکیل شدهاند.
مواد براق کننده نیترو سلولز که شامل لاک ، حلال ، مواد رنگی نیترو سلولز ، مواد لاستیکی و مواد رقیق کننده میباشد.
انواع چرم
حیوانی: از پوست حیوانات به دست میاید. این حیوان میتواند: گوسفند، گاو، بز، شترمرغ، مار و … باشد.
چرم گوسفند: چرمی زیبا، با قیمت مناسب میباشد و دوام خوبی دارد.
چرم گاو: چرمی با دوام و مقاوم است که با وجود تولید الیاف پیشرفته، همچنان در بسیاری موارد همچون دستکش ایمنی در کاربردهای شیمیایی و پوشش حرفهای موتور سواری از بهترین انتخابها است .
چرم شترمرغ: چرمی بسیار محکم و زیباست . برجستگیهای جای پر شترمرغ ظاهری جذاب به آن میدهد. سبک و نازک است و مقاومت بالایی دارد.شترمرغ در ایران زیستگاه طبیعی ندارد و در نتیجه استفاده از چرم شترمرغ آسیب زیست محیطی به طبیعت وارد نمیکند.
انسانی شرکتی در انگلیس، مطایق قرارداد با افراد داوطلب، پس از مرگشان با پوست آنها کمربند، کیف و کفش از چرم انسان (پس از انجلم عملیات لازم بر روی پوست) تولید میکند و با قیمت بالا به صورت محدود به فروش میرساند.
گیاهی: با استفاده از تانن (از ریشهٔ tanning به معنای دباغی) و سایر عناصری که در پوست تنه و میوه برخی درختان (مانند مازو) یافت میشوند، تهیه میشود. این نوع چرم، انعطافپذیر بوده و رنگ آن قهوهایست که میزان رنگش به ترکیب شیمیایی و رنگ پوست بازمیگردد. چرم گیاهی در آب پایدار نیست؛ بیرنگ میشود و اگر پس از خیس شدن، خشکش کنید، چروک گشته و از انعطافپذیری و نرمیاش کاسته خواهد شد. در آب گرم، شدت چروک شدنش بیشتر است و تقریباً شبیه ژلاتین میشود. علاوه بر اینکه سفت شده و احتمالاً شکننده هم میگردد. چرم جوشانده نمونهای است از چرمی که با قرار گرفتن در آب داغ، شناور شده و سفت میشود. این اتفاق در موم جوشانده و مواد شبیه هم رخ میدهد. در تاریخ گهگاه پس از عمل سفت کردنش، از آن در زرهها و همچنین در اتصال کتابها هم استفاده میشدهاست. این نوع چرم، تنها نوع چرم است که در حکاکی و قالبگیری چرم میتواند مناسب باشد.
کرومی: که در ۱۸۵۸ اختراع شد، با کرومیوم سولفات و دیگر نمکهای کرومیوم دباغی میشود.
آلدهیدی: با استفاده از ترکیبات گلوتارآلدهید یا اکسازولیدین دباغی میشود.
ترکیبی: به کمک بسپارهای آروماتیک مثل گونههایی از نوولاک و نرادول ساخته و دباغی میشود.
آلومی: که با نمک آلومینیوم در ترکیب با چسبندههای گوناگون و منابع پروتئینی مانند فلوئور، زردهٔ تخم مرغ و غیره دباغی میشود.
پوسته خام: با ایجاد تراشهای نازک روی پوست، شناور ساختنش در آهک، و کشیدنش در موقعی که خشک شدهاست درست میشود.
ابعاد زیستمحیطی
در سال ۲۰۰۹ شرکت نایک و تیمبرلند خرید چرم از بخشهای جنگلزدایی شدهٔ جنگلهای آمازون را متوقف کردند.[۱] این عمل تنها چند هفته پس از گزارش سازمان صلح سبز صورت گرفت که نشان میداد گلههای دامداریهای منطقهٔ آمازون باعث تخریب جنگلهای آمازون میشوند.
کاربرد چرم
چرم، کاربردهای مختلفی دارد. اما استفاده از چرم در ساخت کاپشن، کیف و کفش بیشتر است. کاربردهای چرم:
پوشاک مانند شلوار، کراوات، دستکش، کت، کاپشن و کفش، کمربند
وسایل جانبی مانند کیف، جاکلیدی
تاریخچه چرم در ایران
در ایران نوشتههایی مربوط به پس از حملهٔ مغول، از خواجه رشید الدین، نشانگر آنست که تجارت چرم و پوست در ایران پررونق بودهاست، این اسناد گواه شهرت برخی شهرها مانند تبریز و شیراز در این دوره است. در دورهٔ قاجار، همدان مرکز مهم تولید نوعی چرم، معروف به «چرم همدانی» بودهاست، که از پوست گوسفند تهیه میشد. در سال ۱۲۶۷ از جمله کارهایی که امیر کبیر به نمایشگاهی در لندن فرستاد، پوست بودهاست. به علاوه در این دوره صادرات پوست و چرم، از اغلب شهرهای ایران به روسیه و عثمانی و هند رونق بسیار داشت. علاوه بر همدان، شهرهای تبریز و اصفهان نیز در تولید و صادرات چرم سهم بهسزایی داشتهاند. اولین کارخانه چرم سازی ایران در سال ۱۳۰۸ شمسی در شهر تبریز بنا شد و پس از آن در همدان، تهران و اصفهان نیز کارخانههایی تأسیس شد.
در سال ۱۳۱۱ نخستین کارخانه ماشینی و مدرن چرم سازی در همدان توسط اردشیر یگانگی بنیان گذاشته شد.تاریخ فعالیت واقعی صنعت چرم سازی در ایران را باید از تاریخ فعالیت صنعت چرم در همدان محاسبه کرد. از آن پس این صنعت به تدریج در کشور توسعه یافت به گونهای که تعداد کارخانههای چرم سازی از یک کارخانه در سال ۱۳۱۱ به ۲۲ کارخانه در سال ۱۳۲۲ افزایش یافت.
چرم اصل را چگونه تشخیص دهیم
تشخیص چرم طبیعی از چرم ساخت دست انسان در برخی موارد بسیار دشوار است. چرم طبیعی بسیار گرانتر از چرم مصنوعی است. برخی از کالاهای چرمی اگر با چرم اصل تولید شده باشند، معمولاً دارای شناسنامه بوده که اطلاعات مربوط به کالا در آنها درج شدهاست. در مورد برخی از محصولات چرمی اگر امکانش وجود داشته باشد، به قسمتهای برش خورده آنها نگاه کنید. اگر در آن بخشها نشانهای از حالت پلاستیکی و نرم مشاهده کردید چرم طبیعی نیست. چرم را لمس کنید. چرم طبیعی بسیار نرم و منعطف است. چرم را بو کنید. چرم طبیعی بوی مشخص و خاص دارد که هرگز نمیتوان از آن کپیبرداری کرد. به بافت چرم نگاه کنید اگر گرهها، خلل و فرجهای آن طبق الگویی قابل شناسایی باشد، چرم مصنوعی است. چرم طبیعی و مصنوعی را از پشت آنها نیز میتوان از هم تشخیص داد. چرم مصنوعی دارای پوششی در قسمت پشت است که هنگام برش آسیب میبیند و کاملاً مشخص است.
