گلستان ، نگین کاخ های تهران

گلستان ، نگین کاخ های تهران

از جاذبه های گردشری تهران کاخهای تهران است که مجموعه کاخ گلستان، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زیباترین و کهنترین بناهای پایتخت دویست ساله ایران می باشد. این بنا روزگاری همانند نگینی در میان این ارگ می درخشید .

کاخ گلستان یکی از آثاری است که در دوم تیرماه ۱۳۹۲ خورشیدی و در سی و هفتمین اجلاس سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در پنوم پن، پایتخت کامبوج به عنوان میراث بشری به ثبت جهانی رسید. این کاخ با تمام زیبایی های وصف ناپذیرش شاهد حکمرانی سلاطینی بوده که در کمال خودخواهی و با نگاهی از سر کوته فکری به مردمی نجیب و صبور حکم رانده اند.

اما شــاید امروز باید قدردان این حضرات باشیم که برای آســایش دنیای خود بناهــای فاخری به جا گذاشــته اند که حاصــل هنر والای هنرمندان این ملــک و خون دل صدها و صدها رعیت دلسوخته است. پس اگر انصاف داشته باشیم با دیدن چنین بناهایی در مقابل دل ســوخته هنرمندان خالق این آثار و پینه دســت رعیت دلسوخته ای که خشت بر خشت آن گذاشته اند سر تعظیم فرود می آوریم و بس.

کاخ گلستان یکی از یادگارهای تهران در روزگار حکمرانی سلســله پادشاهی قاجاریه است که به واسطه اتفاقات مهمی که در آن رخ داده، از سایر کاخ های سلطنتی که در شهر تهران قرار دارد شناخته شده تر و نام آشناتر است.

ناصــر نجمــی در کتــاب «طهــران در عهــد ناصری» می نویســد که وجه تسمیه کاخ گلستان به دلیل قرار گرفتن و محصور شــدن آن در باغ یا گلســتانی بوده که پیرامون آن باغچه هایی قرار داشــته و خیابان های دراز و مشجری که در کنار آنها درختان چنار و سرو سر به آسمان کشیده قدمت این کاخ به زمان ســلطنت شــاه طهماســب اول صفوی باز می گردد و از چند کاخ و عمارت جداگانه تشــکیل شــده که مهم ترین آنها در زمان قاجاریه ســاخته شــده و به عنوان محل سکونت شاهان قاجار مورد استفاده بوده است.

کاخ گلســتان مسکن پادشــاهانی چون آغا محمد خان قاجار، فتحعلی شــاه قاجار، ناصرالدین شاه قاجار و مظفرالدین شاه قاجار بوده و دیگر پادشاهان قاجار و پهلوی بیشتر اوقات در سایر کاخ های واقع در تهران اقامت داشته اند.

ایــن کاخ را بــا وجود کاخ های متعدد در آن می توان به دو بخــش اندرونی و بیرونی تقســیم کرد کــه البته اکنون فقط بخــش بیرونی آن باقی مانده؛ چراکه به واســطه تنفری که رضا شاه پهلوی از پادشاهان قاجار داشت، به بهانه از بین بردن مکانی که شاهان قاجار در آن به شهوترانی می پرداختند آنجا را خراب کرد و وزارت دارایی به جای آن ساخته شد.

سابقه تاریخی کاخ گلستان

سابقه تاریخی ارگ سلطنتی که محدوده مکانی تاریخی آن را در شمال خیابان و میدان امام خمینی (سپه) در سمت غرب خیابان خیام، در شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ تشکیل می دهد، به روزگار صفویه باز می گردد .

شاه طهماسب اول صفوی (۹۳۰-۹۸۴ )نخستین پادشاهی بود که در سفرهای خود به قصد زیارت مقبره حضرت عبدالعظیم
دستور داد بارویی به طول یک فرسخ به دور قصبه تهران احداث شود. پس از او شاه عباس صفوی در قسمت شمالی حصار طهماسبی چهار باغ و چنارستانی احداث نمود که بعدها دیوار بلندی گرد آن بنا کرده و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخته، ارگ نامیدند .
در اواخر عهد صفوی تهران گاهی مقر موقت در بار شاهان صفوی قرار می گرفت و حتی شاه سلیمان (۱۰۷۷-۱۱۰۵ )کاخی در این شهر برای خود بنا نهاد. ولی امروز اثری از بناهای دوره صفوی باقی نمانده است .
کهنترین بناهای موجود در مجموعه گلستان، ایوان تخت مرمر و خلوت متعلق به دوران کریمخان زند است. وی کریمخانیدر نبرد های خود بر ضد محمد حسن خان قاجار در سال ۱۱۷۲ تهران را مرکز اردوکشی خود قرار داد و پس از پیروزی در این جنگ در دیوانخانه قدیم تهران که در زمان ساه سلیمان ساخته شده بود بار عام داد و با عنوان وکیل الرعایا حکومت ایران را در دست گرفت .

به فرمان او در تابستان همان سال حصار ارگ مجددا احیاء شد و یک دست حرمخانه و خلوتخانه و عمارت دارالحکومه در داخل آن بنا گردید و در تابستان سال بعد (۱۱۷۳) که اردوی خود را به چمن سلطانیه (زنجان) منتقل نمود. دستور داد یک دست عمارت خاصه و دیوانخانه بزرگ به سبک ساسانی و باغی در جنب آن بنا نمایند .
پس از مرگ کریمخان زند در ۱۱۹۳ آقا محمد خان قاجار در ۱۲۰۰ تهران را به پایتختی برگزید، ولی به دلیل لشکر کشی های دائمی کمتر در مقر حکومت خود به سر می برد، و برای عمارت و آبادانی چندان فرصت نداشت . تا آنکه فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۱ بر تخت سلطنت ایران جلوس کرد، از آن زمان به بعد با گسترش دستگاه اداری و تشریفات سلطنتی بناهای متعددی در داخل ارگ تهران عمدتا در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار احداث شد .
در دوران رضا شاه پهلوی، بخشهای بزرگی از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سردر باب عالی ،ساختمان دفتر استیفا،
نگارخانه، تکیه دولت، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمانهای اندرونی تخریب شد. محل سکونت شاه به سعدآباد وسپس در دوران محمد رضا شاه پهلوی به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانان خارجی تبدیل گردید.

پس از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتی دیگر بصورت موزه در آمد تا همگان بتوانند از آن دیدن کرده و از تماشای زیباییهای حاصل فکر و دست هنرمندان و صنعتگران ایران بهره ببرند .

بخشهای مختلف این مجموعه در حال حاضر

ایوان تخت مرمر، خلوت کریمخانی ،اتاق موزه (تالار سلام) و حوضخانه آن، تالار آینه ، تالار عاج یا سفره خانه تالار برلیان یا سفره خانه، تالاربرلیان یا تشریفات، ساختمان کتابخانه، عمارت شمس العماره، عمارت بادگیر و حوضخانه وسیع آن، تالار الماس، کاخ ابیض، چادر خانه

• اندرونی

بخــش اندرونی کاخ گلســتان مکان زندگی همســران صیغه ای و دائم پادشــاهان قاجار بوده که برخی مواقع تعداد همسران یک پادشاه به بیش از ۴۰۰ نفر می رسید.
بخش اندرونی کاخ گلســتان شامل حرمخانه و خوابگاه ناصری بوده که اکنون وزارت دارایی به جای آن قرار دارد.
ناصرالدین شــاه قاجــار در ســال ۱۳۰۱ هجری قمری در ســفر مشهد، به ابراهیم خان امین الســلطان دستور داد تا عمــارت قدیم اندرونــی را خراب کرده و تا زمان بازگشــت وی عمارتی بزرگ و نو بنا ســازد و حســب الامر، متعاقبا در اندک مدتی طرح اندرونی توسط معماران زبده دربار کشیده و اجرا شد.

• ایوان تخت مرمر

ایــوان تخــت مرمر از بناهای مربوط به دوران ســلطنت آغا محمدخان قاجار بوده و مراسم تاجگذاری وی نیز در این مکان برگزار شده است. گفته می شــود عمر بعضی قسمت های تخت مرمر که از بناهای دوره زندیه اســت از ســایر قسمت های کاخ گلستان قدیمی تر است. ایــوان تخت مرمر محل جلوس فتحعلی شــاه قاجار بوده و بیشــتر فرمان های خویش را نیــز از این مکان صادر کرده است. او سال ۱۲۲۱ هجری قمری به سنگ تراشان معروف اصفهان دستور می دهد از سنگ مرمر زرد یزد تختی بسازند که همیشه وسط ایوان باقی بماند.
ایوان تخت مرمر قدیمیترین بنا در کاخ گلستان است که ساخت آن به دوران کریم خان زند (تابستان ۱۱۷۳ هجری قمری برابر ۱۱۳۰ هجری شمسی، ۱۸۰۱ میلادی) برمی گردد. ایوان تخت مرمر جایگاهی است که پادشاهان قاجار در آن به مراسم سالم می نشستند و طبقات مختلف مردم را در مواقع خاص بار عام میدادند.

سابقه این رسم چند هزار ساله را می توان در دوران هخامنشیان و «بار عام داریوش در تخت جمشید» جستجو نمود. تالار صد ستون تخت جمشید، ایوان عظیم مداین، ایوان چهل ستون اصفهان، ایوان نادری قزوین و ایوان دیوانخانه ایروان ارمنستان نیز عملکرد مشابه با این عمارت داشته است. این عمارت در دوران قاجاریه دستخوش تغییرات زیادی شد. در زمان آغامحمدخان قاجار و به دستور وی بخش هایی از قصر وکیل در شیراز ویران و بقایای آن من جمله سرستون سنگی، دو درب خاتم کاری شده با ارابه به تهران منتقل شد.

تخت مرمر در سال ۱۱۷۸ هجری شمسی به دستور فتحعلی شاه قاجار از مرغوب ترین سنگ مرمر معادن یزد در اصفهان حجاری شد و به شکل سکویی دیواره دار بلند در وسط ایوان قرار گرفت. این تخت بر پایه داستان تخت حضرت سلیمان که بر روی دوش دیوان و پریان قرار داشت، ساخته شده است.

طراحی تخت توسط استاد میرزا بابای شیرازی نقاش باشی دربار قاجار انجام شده و حجاری آن تحت سرپرستی استاد محمد ابراهیم اصفهانی و استادان دیگری چون استاد محمد حسین، استاد محمد باقر، استاد مرتضی و استاد غلامعلی به انجام رسیده است. ارتفاع تخت از کف ایوان حدود یک متر است و از ۶۵ قطعه مرمر بزرگ و کوچک ساخته شده و از چهار طرف بر دوش ۳ دیو و ۶ فرشته یا انسان قرار گرفته است.

دور تا دور تخت دارای کتیبه هایی است که در هر یک از آنها یک بیت یا مصرع از فتحعلی خان صبا (ملک الشعرا) در مدح فتحعلی شاه و وصف تخت مرمر سروده شده و به قلم نستعلیق استاد مهدی تهرانی ملک الکتاب سلطانی نوشته شده است.

• شمس العماره

این بنا پس از نخســتین ســفر ناصرالدین شــاه قاجار به فرنگ، با معماری ایرانی و اسلوب فرنگی با محاسبه زیرزمین آن در هفت طبقه ســاخته شــده و نام دیگــر آن نیز عمارت خورشید است. ســاخت ایــن بنا ســال ۱۲۸۲ هجری قمری به دســتور ناصرالدیــن شــاه قاجار آغاز شــده و طراحــی آن به همت دوســتعلی خان معیرالممالک صــورت گرفته و معمار آن نیز اســتاد علی محمد کاشی بوده که سال ۱۲۸۴ هجری قمری به پایان رسیده است.

• حوضخانه

عمــارت حوضخانه در طبقــه همکف تالار عاج قرار دارد و از بناهای دوره ناصرالدین شــاه قاجار محســوب می شود و به اتاق تابســتانی شهرت داشــته که آب قنات شاهی پس از ورود به داخل آبنمای آن به حوض های حیاط کاخ گلســتان
می رسیده است.

• تالار عاج یا سفره خانه

این تالار آخرین بار در زمان ناصرالدین شاه شاهد تغییرات ظاهری شــد و به محل نگهداری هدایای پادشاهان خارجی اختصــاص پیدا کرد و بعدها در دوازدهمین ســال ســلطنت رضاشاه پهلوی محل ضیافت مهمانان خارجی شد.
یک نقاشــی آبرنگ که توســط محمودخان ملک الشعرا کشیده شده در کاخ گلستان وجود دارد که نمای خارجی تالار عاج یا سفره خانه را قبل از بازسازی نشان می دهد.

• تالار سلام

در ضلع شمال غربی باغ گلستان از خلوت کریمخانی که بگذریم به اتاق موزه یا تالار سلام یا تالار تاجگذاری میرسیم. این تالار از همان آغاز کار به منظور تشکیل موزه بنا گردیده بود ولی سپس به علت نقل تخت سلطنتی از موزه قدیم و تالار آینه بدین ساختمان و برگزاری سلام های خاص در آن کم کم نام «تالار سلام» به خود گرفت .

 

نخستین موزه سلطنتی و دولتی در ایران که توسط ناصرالدین شاه تأسیس گردید در داخل عمارات سلطنتی و در یکی از تاالرهای وسیع عمارت خروجی گلستان بود که بنای آن بین شمس العماره و گوشه شمال شرقی باغ قرار داشت ولی بعد ها شاه بر اثر مسافرت به اروپا (۱۲۹۰ ه.ق) و دیدن موزه ها و گالری ها بزرگ کشورهای غربی تصمیم گرفت موزه ای شبیه به موزه های اروپایی در ارگ سلطنتی تأسیس و ایجاد نماید. به همین منظور پس از بازگشت به ایران دستور داد که عمارات قدیمی سمت شمال باغ گلستان را خراب کرده، اتاق موزه و سرسرا و حوضخانه و ملحقات دیگر آن را ساختند که اینک تقریبا همگی باقی هستند.

چنین پیداست که بنای تالار موزه و دیگر قسمتهای آن در سال ۱۲۹۳ ه.ق اتمام یافته ولی آرایش و تنظیم تالار موزه و چیدن اشیا و آثار و نصب تابلوها و غیره سال ها طول کشیده و بالأخره در سال ۱۲۹۶ ه.ق تقریبا به پایان یافته است. از قرار در تنظیم موزه و تعیین محل اشیا و آثار و جواهرات و تابلوها، خود ناصرالدین شاه نیز شرکت کرده و در آرایش تالار دخل و تصرف می نموده و تا چندین سال این کار همچنان ادامه داشته و شاه اوقات فراغت خود را صرف ترتیب موزه و به خصوص جواهرات آن می کرده است.

در اوایل تأسیس موزه جدید علاوه بر نمایش آثار هنری ایران و اروپا و هدایایی که سلاطین کشورهای خارج برای شاهان ایران فرستاده بودند و اسلحه و زره شاهنشاهان سابق و آثار تاریخی و تابلوها و گلدان ها و چلچراغ ها و ساعت ها و مجسمه ها و غیره که بر روی میزها و پایه ها و بر دیوارها قرار گرفته بودند، قسمت اعظم جواهرات پیاده و اشیا و وصله های جواهر نشان سلطنتی نیز در تالار موزه در داخل قفسه های شیشه ای به معرض تماشا گذاشته شده بود که اینک همه آنها در بانک مرکزی ایران خود مخزن و موزه مستقل و بزرگی را تشکیل داده‌اند.

• تالار آیینه

تالار آیینه همزمان با تالار سلام (حدود سال۱۲۹۱ه.ق) ساخته شده و اصوال جزو بنای موزه جدید محسوب میگردیده است و در آغاز انتقال اشیا و آثار موزه قدیم به موزه جدید این تالار به «تخت طاووس» و «تاج کیانی» اختصاص داشت. ساختمان تالار با آن که در حدود سال ۱۲۹۴ ه.ق پایان یافته بود ولی تزیینات و آینه کاریها و گچبری های آن تا سال ۱۲۹۹ ه.ق ادامه داشته است. شهرت عمدهٔ تالار آینه علاوه بر موقع و تزئینات آن بیشتر به واسطه تابلو رنگ و روغن معروفی است که مرحوم میرزا محمد خان کمال الملک غفاری به سال ۱۳۰۹ ه.ق از آن تهیه کرده که اینک در تالار سالم کاخ گلستان محفوظ است.بعد از تالار آینه، تالار یا عمارت عاج قرار دارد. تاریخ ساختمان این تالار و حوضخانه زیر آن (موزهٔ حوضخانه فعلی) کاملا معلوم نیست ولی محققا قبل از تالار سلام و تالار آینه انجام گرفته است. تابلو آبرنگ بسیار زیبایی از محمود خان ملک الشعرا موجود است که وضع نمای بیرونی تالار را درسال ۱۲۸۶ ه.ق نشان میدهد و از روی تصویر پیداست که تالار دارای سه ارسی سه دری بزرگ و ایوانی با ۶ ستون ظریف و یک راه پله از سمت مغرب بوده است. بنا به گفته اعتماد السلطنه در روزنامه ایران به سال ۱۲۹۶ ه.ق، این بنا مزین به آثار و اشیا اهدایی دربار اروپا به دربار قاجار بوده و بعدها یعنی در همان سالهای سلطنت ناصرالدین شاه در وضع ظاهر بنای تالار عاج تغییراتی دادند و ایوان آن را به داخل تالار انداخته و نما و پنجره‌ های آن را هم سطح و قرینه با تالار سلام ساختند.

از جمله ظروفی که در این موزه قرار داده شده میتوان به سرویس چینی مربوط به جنگ های ناپلئون بناپارت، سرویس اهدایی نیکالی اول امپراتور روسیه، سرویس جواهر نشان اهدایی ملکه ویکتوریا و سرویس ساخته شده از سنگ گرانبها مالاشیت اهدایی الکساندر سوم و سرویس چینی اهدایی ویلهلم به ولیعهد وقت دولت ایران اشاره کرد.

این بنا پس از نخســتین ســفر ناصرالدین شــاه قاجار به فرنگ، با معماری ایرانی و اسلوب فرنگی با محاسبه زیرزمین آن در هفت طبقه ســاخته شــده و نام دیگــر آن نیز عمارت خورشید است.
ســاخت ایــن بنا ســال ۱۲۸۲ هجری قمری به دســتور ناصرالدیــن شــاه قاجار آغاز شــده و طراحــی آن به همت دوســتعلی خان معیرالممالک صــورت گرفته و معمار آن نیز اســتاد علی محمد کاشی بوده که سال ۱۲۸۴ هجری قمری به پایان رسیده است.

• خلوت کریم خانی

خلوت کریم خانی یا جلوخان ســال ۱۱۷۳ هجری قمری احداث شده است.
در گوشه شمال غربی محوطه گلستان چسبیده به تالار سالم بنایی سرپوشیده و ستون دار به صورت ایوان سه دهنه وجود دارد که در وسط آن حوض جوشی ساخته شده و آب قنات شاه از میان آن بیرون می آمده و در باغهای سلطنتی جریان می یافته است. این قسمت از کاخ گلستان که «جلوخان» یا «خلوت کریمخانی» نامیده می شود چنانکه از نامش پیداست از دو نظر از محل های قدیمی و تاریخی به شمار می رود : یکی به سبب اساس بنای آن که در زمان کریمخان نهاده شده و دیگر به علت ستم و عمل ناجوانمردانه ای که آغامحمد خان قاجار در این محل با استخوان های پوسیده کریمخان زند روا داشته بود. در سال ۱۲۰۶ ه.ق و به دستور آغا محمد خان بقایای جسد کریمخان زند را از عمارت کاله فرنگی (محل کنونی موزه پارس در شیراز) به تهران حمل نمودند و در زیر پله های همین خلوت کریمخانی که محل عبور و مرور روزانه او بود دفن نمودند. استخوان های آن پادشاه کریم النفس سال ها لگد کوب قاجاریه بود و درباریان متملق آن زمان در گذاشتن پای بر سر وسینه وکیل الرعایا بر یکدیگر سبقت می جستند و معروف است که خود آغامحمد خان قاجار با نوک شمشیری که بر کمر داشت چند ضربه ای نیز بر خاک می نواخت.

پس از انقراض قاجاریه و در زمان پهلوی اول دستور شکافتن و کاوش زیر پله های سمت راست جلوخان صادر گردید. کارگران که آنها نیز از طایفه زند بودند تحت نظر استاد حسین میدانی زیر پله های مزبور را کنده پس از مقداری خاک برداری قطعات استخوان های پوسیده شاه زند را بیرون آوردند. پس از جمع آوری استخوان های وکیل، از وزارت دربار به فرماندار قم دستوری صادر گردید و او محلی در مقبره شاه صفی و شاه سلطان حسین در قم تعیین نمود و استخوان های وکیل الرعایا که قسمت اعظم آن خاک شده و فقط قطعات کوچکی باقی مانده بود به قم حمل شد و در محل مزبور دفن گردید.

در حال حاضر سنگ مزار ناصرالدین نیز در خلوت کریمخانی قرار گرفته است. سنگ مزار ناصرالدین شاه که پیش از این در آستانه مبارکه عبدالعظیم و بر روی مزار ناصرالدین شاه قرار داشت در اوایل انقلاب از شاه عبدالعظیم به کاخ گلستان منتقل شد و بعد از ۱۷ سال در خلوت کریم خانی نصب گردید. این سنگ دارای ابعادی معادل ۲۴۹*۱۳۱ سانتی متر است و تصویر ناصرالدین شاه را ظاهرا در اندازه طبیعی با شمشیری در دست مینمایاند. در قسمت جنوبی خلوت کریم خانی و در کنار سنگ قبر ناصر الدین شاه، تختی از جنس مرمر قرار گرفته که با توجه به مستندات موجود در مرکز اسناد تصویری کاخ گلستان در دوره قاجار مدتی مقابل عمارت خروجی و بادگیر قرار داشته و در دوره پهلوی دوم به این مکان انتقال یافته است. اشعار پیرامون تخت تعلق آن را به زمان فتحعلی شاه نشان می دهد .

• موزه مخصوص

ایــن عمــارت در ضلع شــمالی کاخ گلســتان و در طبقه زیرین تالار سلام قرار دارد که در حقیقت بخشی از زیرزمین نخســتین موزه ایران محســوب می شــود که توسط محمد ابراهیم خان معمار باشی ساخته شده است.
این مکان از زمان ســلطنت ناصرالدین شاه قاجار تا پایان ایــن سلســله به نگهــداری و انبار چینــی آلات و نقره هایی اختصاص داشــت که سلاطین کشورهای اروپایی به ایشان هدیه داده بودند.
ایــن مــکان در زمان محمدرضا شــاه پهلــوی به موزه مخصوص تبدیل شــد و کلیه هدایای پادشــاهان اروپایی به این محل انتقال پیدا کرد. از دیگر اشــیای قیمتی که در این موزه وجود دارد می توان به زره شــاه اسماعیل صفوی، تیر و کمان نادرشاه افشــار، ساعد بند و مهر فتحعلیشاه قاجار، تاج آغامحمد خان قاجار و… اشاره کرد.
اشیا موجود در این موزه از نفیس ترین آثار به جای مانده از
شاهان قاجار هستند. این موزه در تاریخ ۲۸ اردیبهشت ماه
۱۳۸۸ برای بازدید عموم بازگشایی شد.

• نگارخانه

نگارخانــه در ضلــع شــمالی کاخ گلســتان و بین خلوت کریم خانــی و موزه مخصوص واقع شــده و محل به نمایش گذاشته شدن گنجینه نفیس تابلوهای نقاشی هنرمندان دوره قاجار است که در آن سیر تحول نقاشی ایران و آثار هنرمندان مشهور این دوره تاریخی دیده می شود. نگارخانه مجموعه ای بی نظیر از آثار و پرده های نقاشی استادان بزرگ ایران در طی دوره قاجار است که با وسواس و دقتی خاص در کنار هم چیده شده اند. مکان فعلی پرده های نقاشی ایرانی در ضلع شمال غربی کاخ گلستان که امروزه به عنوان نگارخانه (بخشی از حوضخانه یا طبقه تحتانی اتاق موزه، تالار سلام یا تاجگذاری) بازشناخته می شود، در حقیقت ساخته و پرداخته و برگرفته از سفر اول فرنگستان ناصرالدین شاه قاجار به اروپا (۱۲۵۲ ه.ش) و عزم وی در ایجاد تغییراتی در ارگ سلطنتی است. معماری اتاق موزه (تالار سلام)، تالار آینه و سرسرا و حوضخانه های مربوط به آنها یعنی نگارخانه فعلی و موزه مخصوص به وسیله حاجی ابوالحسن معمار نوایی ملقب به معمار باشی یا صنیع الملک اصفهانی و با مباشرت بنایی میرزا یحیی خان معتمد الملک ساخته شده است.

• تالار برلیان

در سمت شرقی تالار عاج چند تالار و اتاق زیبا با آینه‌کاری های فراوان و چلچراغ ها و سر بخاری ها و پله ها و سرسراهای متعدد قرار گرفته که سطح کف آنها نسبت به کف تالار عاج و تالارهای دیگر پست تر است. پیش از احداث تالار برلیان، کاخ یا تالار بلور در جای آن قرار داشت. درباره تالار بلور که از بناهای دوران فتحعلی شاه شمرده می شد در کتاب ها و نوشته ها جز نام و اشارهای مختصر مطلبی نمی توان به دست آورد. گویا به علت داشتن آینه کاری های فراوان یا به سبب نصب حوض بلور هشت ضلعی و چلچراغ هایی که امپراتور روسیه، الکساندر اول، برای فتحعلی شاه فرستاده بود، این تالار به نام بلور خوانده شده است. تا آنجا که اطلاع داریم این تالار مسلما تا سال ۱۳۰۰ هجری قمری پابرجا بوده است زیرا اعتماد السلطنه در نوشته های خود چندین بار به وجود این تالار آن تاریخ اشاره کرده است. در زمان ناصرالدین شاه که به علت کهنگی و فرسودگی بناهای قدیم ارگ، اغلب آنها را ویران کرده و به جایش ساختمان های جدیدی میساختند، این تالار را نیز خراب کرده و در جایش تالاری به نام تالار برلیان بوجود آوردند ولی گویا کف تالار جدید را برروی پی های همان تالار بلور نهادند و به همین علت هم نتوانستند آن را به اندازه کف سایر تالارها بالا ببرند.

• عمارت بادگیر

عمارت بادگیر در زمان فتحعلی شاه در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شد ولی در زمان ناصرالدین شاه توسط حاج علیخان حاجب الدوله تصرفات عمده ای در آن انجام گرفت و به شکل امروزی درآمد. با مقایسه تابلوهای آبرنگ بسیار زیبایی که محمود خان ملک الشعراء در سالهای ۱۲۷۸ و ۱۲۸۱ ه.ق از این عمارت نقاشی کرده و عکسهایی که بعدها ازآن گرفته شده است می توان چگونگی بعضی از این تغییرات را معلوم داشت.
عمارت بادگیر گذشته از گوشواره های زیبا و بالاخانه ها و دهلیزها، دارای تالار بزرگی است که ارسی ها و ستونها و دیواره ها و سقف آن تماما با نقاشی و زرنگاری و آینه کاری و گچ بری و منبت کاری و مرمر پوشیده شده و از این حیث یکی از تالارهای پر کار و زیبا و جالب عمارت سلطنتی قدیم به شمار می رود. تالار شاه نشین این بنا که بخش اصلی عمارت است، مزین به ۹ ارسی زیبا است.

تزیینات دیگر عبارتند از: دو ستون گچی مار پیچ نقاشی شده به سبک دوره زندیه، ازاره های مرمرین نقاشی شده، کفپوش معرق هفت رنگ با طرح بته جقه و زرد رنگ و دیوارها و سقف آینه کاری و نقاشی شده.
در زیر تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسیعی وجود دارد (عکسخانه فعلی) که در چهار گوشه آن چهار بادگیر بلند از کاشی های معرق آبی و زرد و سیاه با قبه های زرین قرار گرفته و هوای حوضخانه و تالار و اتاق ها به وسیله آنها به خوبی خنک می شود. پادشاهان قاجار معمولا اگر در ایام تابستان در تهران بودند و به ییلاق نمی رفتند از این حوضخانه استفاده می کردند و تاج گذاری مظفرالدین شاه (۱۳۱۳ هجری قمری) نیز که مصادف با تابستان و گرمای شدید تهران بود در تالار همین عمارت بر روی
تخت طاووس برگزار گردید.

• کاخ ابیض (موزه مردم شناسی)

در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، سلطان عبدالحمید، پادشاه عثمانی، مقداری اثاثیه عالی و گرانبها از جمله چند دست مبل استیل لویی شانزدهم و پرده های مخملی و دو قطعه آینه با قاب و پایه ها و مجسمه های برنزی و مطالی زیبا و چند قطعه قالی بافت ترکیه برای شاه ایران هدیه فرستاد. چون در آن هنگام تقریبا همه کاخها و تالارهای سلطنتی از تابلوها و اثاثیه متعدد پر و آراسته شده و جایی برای نهادن و نصب هدایای سلطان عثمانی باقی نمانده بود، از این رو ناصرالدین شاه تصمیم گرفت در گوشه جنوب غربی محوطه گلستان که سابقا محل کاله فرنگی یا برج آغا محمد خانی بود، کاخ جدیدی بنا نموده هدایای سلطان را در آن جای دهد.

گفته اند نقشه کاخ جدید را خود ناصرالدین شاه کشیده و ابعاد تالار بزرگ آن را مطابق عرض و طول بزرگترین قالی سلطان قرار داده است. به هرحال چون ساختن بنای آن به انجام رسید به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان که به شیوه بناهای قرن هیجدهم اروپا گچبری و نماسازی شده و پله ها و ازارهای سرسرای کاخ نیز از مرمر سفید و رگه دار بود «قصر ابیض» نامیده شد.
پس از اتمام بنا ناصرالدین شاه دستور داد قالی بزرگ سلطان عثمانی را در تالار روبروی هم نصب کردند و ضمنا مقداری از تابلوهای رنگ و روغنی بزرگ صورت پادشاهان و ملکه های کشورهای مختلف اروپا را که در سفرهای فرنگستان به عنوان یادگار به شاه ایران داده ی بعدا فرستاده بودند در تالار مذکور جابه جا نصب کردند و بدین گونه تالاری با شکوه و در خور پذیرایی پادشاهان به وجود آمد و آن را «تالار عبدالحمید» نام گذاری کردند. کاخ ابیض از همان ابتدای بنای خود به محل اشتغال صدر اعظم ها اختصاص یافت و رییس الوزراها و نخست وزیرهای دولت های بعد نیز مقر حکومت خودشان را در همین کاخ قرار دادند و جلسات هیات وزرا نیز در تالار سلطان عبدالحمید تشکیل می یافت.
در حدود سال ۱۳۳۲ه.ش که نخست وزیری از این مکان به خیابان کاخ منتقل شد، کاخ ابیض در اختیار هنرهای زیبای کشور قرار گرفت و تعمیرات مختصری در آن به عمل آمده به محل تشکیل نمایشگاه های موقتی و مرکز فعالیت های اداره کل موزه ها و فرهنگ عامه اختصاص داده شد. بعد از تشکیل وزارت فرهنگ و هنر و انتقال اداره فوق به محل جدید خود و همزمان با تاجگذاری پهلوی دوم در سال ۱۳۴۶ ه.ش، در وضع نمای غربی و اتاق های طبقات پایین کاخ مطابق با شیوه اصلی بنا تغییرات و تعمیرات عمده ای انجام گرفت و از انهدام و ویرانی آن که به علت رطوبت و کهنگی ساختمان پیش آمده بود به کلی جلوگیری گردید و در سال ۱۳۴۷ ه.ش به موزه مردم شناسی اختصاص یافت.

• کتابخانه نسخ خطی

کتابخانه و گنجینه نسخ خطی کاخ گلستان در اوایل قرن ۱۳ هجری قمری در کاخ گلستان با همت فتحعلیشاه قاجار تاسیس شد و به نام کتابخانه شاهنشاهی موسوم شد. فتحعلیشاه توجه خاصی به فن شریف خطاطی و هنر ظریف نقاشی داشت و هنرمندان چیره دست روزگار او در آن عصر با نمایش تفاخر و نفایس در عرصه هنرنمایی به مسابقه پرداختند و آثار گرانبها و بی بدیل خود را به شاهان اهدا می کردند و این آثار به کتابخانه راه می یافت و در همین عصر هم مصوران ماهر و چهره پردازان قوی پنجه پا به عرصه وجود گذاشتند و بازار صنعت نقاشی را به سبک و شیوه خاص قاجاری خود پیوسته گرم داشتند. بعد از مرگ محمدشاه قاجار، در زمان سلطنت ناصرالدین شاه یعنی در اوایل نیمه دوم قرن ۱۳ هجری قمری این کتابخانه به نام کتابخانه سلطنتی یا کتابخانه موزه سرکاری تغییر نام پیداکرد و رو به توسعه بیشتری نهاد. یادداشت های متعددی به خط ناصرالدین در اغلب نسخ کتابخانه سلطنتی دیده می شود. در اواخر سلطنت قاجار عنایتی به کتابخانه سلطنتی نگردید و به طورکلی می توان گفت خلق آثارهنری رو به افول نهادو بسیاری از کتاب ها متفرق و به بالد دوردست افتاد و مورد تعدی متعدیان بی ذوق و سود جویان غیر متعهد قرار گرفت.

در عصر پهلوی هم با تشکیل کتابخانه ملی در حدود ۱۴ هزار جلد کتاب از کتابخانه سلطنتی به کتابخانه ملی انتقال یافت و مابقی نسخ در صندوق نگهداری می شد و سرانجام گنجینه کنونی کتابخانه در مجموعه تاریخی کاخ گلستان فعالیت خود را شروع کرد. در حال حاضر بیش از ۳۲۰۰ قلم نسخه خطی درگنجینه نفایس و نسخ خطی کاخ گلستان موجود است و از مفاخر این مجموعه می توان به مرقع گلشن، شاهنامه بایسنقری، هزارو یکشب اشاره نمود.

• آلبوم خانه

آلبوم خانه کاخ گلستان گنجینه ای است از عکسهای دوره سلطنت پادشاهان قاجار به انضمام آلبوم های اهدا شده به آنان. آلبوم خانه کاخ گلستان، یکی از غنی ترین مجموعه عکس های جهان است در این مجموعه عکس هایی از سفرها، مراسم، تصاویر شخصی از زنان به ویژه همسران شاه را در خود جای داده است.

• مرکز اسناد خطی

مرکز اسناد خطی کاخ گلستان یکی از بزرگ ترین و مهم ترین مراکز اسناد خطی در کشور ایران و از لحاظ تعداد اسناد خطی و مکتوب دوران قاجار، یکی از مراکز مهم در نوع خود در سطح جهان است. این مجموعه با داشتن بیش از ۵۰۰ هزار سند شامل کتب خطی با عناوین مخلتف علمی، نجوم، مذهبی، فلسفه و دیگر علوم انسانی، همچنین فرامین پادشاهان دوران قاجاریه، نت های دست نویس موسیقی کلاسیک اروپا توسط بزرگان موسیقی کالسیک جهان در قرن ۱۹ میلادی، اسناد برخی قراردادهای فیما بین ایران و دیگر کشورهای جهان در قرن نوزدهم میلادی، مجموعه پاکت و سر برگ های دوران قاجار که با توجه به تنوع و تعداد آنها در جهان بی نظیر است و مجموعه ای از نامه ها و
مکاتبات حکومتی و اداری از دوران قاجار تا دوران پهلوی اول، می تواند به عنوان یکی از بزرگ ترین ذخایر علمی و فرهنگی کشور، در سطح داخلی و بین المللی به ارائه خدمات به پژوهشگران و دانش پژوهان و دانشمندان بپردازد.

• گنجینه نسخ خطی کاخ گلستان

شاهنامه بایسنقری گنجینه ای در کاخ گلستان

«شاهنامه بایسنقری» به قطع رحلی است در سبک هرات و ۷۰۰ صفحه دارد. هر صفحه شامل ۳۱ سطر و هر سطر ۳ بیت به قلم نستعلیق و با کتابت خفی جعفر بایسنقری است.این نسخه نفیس در سال ۸۳۳ ه.ق./۸۰۹ خورشیدی روی کاغذ خانبالغ نخودی کتابت شده است.نسخه شاهنامه بایسنقری با ۲۲ تصویر مینیاتور آبرنگی آراسته شده است. جلد این نسخه، چرمی ضربی زر پوش با دو حاشیه روغنی در بیرون و سوخت معرق زرین بر زمینه الجوردی در داخل است.
این اثر در حال حاضر در گنجینه نسخ خطی کاخ گلستان به
شماره ۷۱۶ نگه داری می شود. شاهنامه بایسنقری در سال ۱۳۸۷ شمسی به شماره ۱۰۰۲ در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۱۳۸۶ در فهرست حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید. قرآن بایسنقری (شماره ثبت: ۴-۱۶۲۱) ورق های قرآن بایسنقری که در قرن نهم قمری و بر روی کاغذ سمرقندی کتابت شده اند، به صورت پنج برگ جداگانه در کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان نگهداری می شوند. دیگر اوراق این قرآن در سایر کتابخانه های ایران مثل کتابخانه ملک و کتابخانه آستان قدس رضوی و در برخی کشورهای خارجی و مجموعه های خصوصی وجود دارد. قرآن بایسنقری به قلم محقق جلی عالی تحریر شده و هر صفحه آن دارای ابعاد: ۱۷۷ * ۱۰۱ سانتی متر و ۷ سطر است. اسامی سوره ها نیز به قلم رقاع زرین و سرسوره ها و عالئم قرآن مذهب می باشند.

• گنجینه اسناد خطی کاخ گلستان

وقفنامه تیموری

وقفنامه تیموری، یک مجلد حاوی ۳۶۰ برگ سند از مجموعه اوراق و اسناد مربوط به وقفیات امالک نواحی مختلف ایران می باشد که اکثرا متعلق به اواسط قرن ۹ تا اواسط قرن ۱۰ قمری، در دوران سیطره ترکمانان قره قویونلو وآق قویونلو بر گستره وسیعی از نواحی شمالغرب ، غرب و نواحی مرکزی ایران می باشند. در این وقفنامه روش های وقف امالک و تعیین اهداف وقف کننده با دقت فراوان شرح داده شده است.

عهدنامه فین کن اشتاین

عهدنامه فین کن اشتاین در سال ۱۲۲۲ قمری در زمان سلطنت فتحعلی شاه و ناپلئون بناپارت بین میرزا محمد قزوینی به نمایندگی از دولت ایران و ناپلئون بناپارت از فرانسه در شهر فین کن اشتاین (از توابع لهستان) در ۱۶ ماده منعقد شد. این عهدنامه در حقیقت به نفع فرانسه و بر علیه دولتین روس و انگلیس بسته شد اگر چه هیچ یک از مفاد آن هرگز اجرا نشد.

پاکت ها و سر برگ های رسمی واداری دوره قاجار از
۱۲۵۰ تا ۱۳۵۰ قمری

کاخ گلستان به عنوان مرکز حکومت قاجار، عالوه بر اقامتگاه
سالطین، محل تمرکز ادارات و امور دیوانی داخلی و خارجی
این سلسله نیز بوده است. از این رو مرکز اسناد خطی دارای
بزرگترین مجموعه پاکت ها و سربرگ های اداری و رسمی قاجار در جهان می باشد. با توجه به مدرنیزاسیون روش حکومتی قاجار از دوره محمد شاه قاجار، استفاده از پاکت ها و نامه ها و اوراق اداری رسمی سربرگ دار، بجای مهرهای سنتی و تذهیب حواشی نامه ها، مرسوم گردید. امروزه کاخ گلستان دارای مجموعه ای بی نظیر شامل ده ها هزار نسخه از این اسناد می باشد.

صورت منوی خوراک سفر دوم فرنگستان مظفرالدین
شاه ۱۳۲۰

دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا در سال ۱۳۲۰ قمری و
به مدت شش ماه انجام شد. در این مدت مظفرالدین شاه از
اتریش، آلمان، بلژیک، فرانسه، انگلستان و ایتالیا بازدید کرد.

• گنجینه اسناد تصویری کاخ گلستان

نگاتیوهای شیشه ای دوره قاجار

در آلبوم خانه کاخ گلستان مجموعه بزرگی از شیشه ها عکاسی دوره قاجار موجود می باشد. امولسیون این شیشه های عکاسی از نیترات نقره بوده و با توجه به قدمت نمونه های موجود، از تکنیک کلودیون خشک، تر و یا ژالتین برومور استفاده شده است.

• آلبوم ها

آلبوم شماره ۱۳۷

شامل ۱۸ تصویر از پل شوشتر، شهر دزفول، حفاری های دمورگان، پرشل خواننده خطوط میخی، قلعه فرانسوی ها، مقبره شوش دانیال و . . . دست نوشته آغازین آلبوم: «آلبوم عکس هایی که چاکر خانه زاد حیدر میالنی دکتر در سنه تنگوزئیل ۱۳۱۷ در مراجعت از ماموریت عربستان که مخصوص به معیت فرانسه ها در کاوش شهر شوش بود بر حسب المرالعلی برداشته و تقدیم می نماید.»

آلبوم شماره ۲۳۲

شامل ۲۳ تصویر از شخصیت های دربار، بیوتات و اردوگاه سلطنتی جاجرود می باشد. این آلبوم به هنگام تقدیم به ناصرالدین شاه خالی بوده و تصاویر در سال های بعد از ۱۲۷۵ و احتماال توسط خود شاه به آلبوم اضافه شده اند. دست نوشته آلبوم: «پیشکش بنده آستان شهریاری ملک قاسم میرزا به تاریخ شانزدهم رجب المرجب سنه ۱۲۶۶»

آلبوم شماره ۳۳۵

شامل ۳۶ تصویر از تخت جمشید، پاسارگاد و دیگر اماکن تاریخی منطقه پارس با عکاسی لوئیجی پشه و به تاریخ ۱۲۷۴ قمری می باشد. در شرح آلبوم به نقل از خود عکاس آمده که برای اولین بار از این مناطق عکاسی شده است.

آلبوم شماره ۸۹۳

شامل ۱۱۶ تصویر و با عکاسی خانه زاد خان باباالحسینی از مناظر تهران تا شیراز با تاریخ آلبوم: ۱۳۱۹ قمری و تاریخ عکس های ۲۲-۱۳۱۸قمری می باشد، مانند کارخانه قند کهریزک، باغ دولت آباد، میهمانخانه حسن آباد و علی آباد، دورنمای کوشک نصرت، مناظری از حرم حضرت عبدالعظیم، باغ فین کاشان، روستاهای بین کاشان تا اصفهان و مناظری ای تخت جمشید و شیراز.

گنجینه تابلوهای نقاشی کاخ گلستان

این بخش شامل منتخبی از آثار مرحوم میرزا ابوالحسن خان غفاری کاشانی معروف به « ابوالحسن ثانی » و ملقب به
«صنیع الملک» و همچنین محمد غفاری کاشانی ملقب به
« کمال الملک » می باشد.