هنر گچبری
هنر گچبری
یکی از هنرهای وابسته به معماری است که در هر منطقه و هر دوره زمانی، شکل و شیوه مخصوص به خود را داشتهاست. همانطور که از نام این هنر پیداست، مصالح اصلی بکار رفته در این هنر گچ میباشد. در ایران نیز گچبری در دورههای مختلف تاریخی همراه با تفاوتهایی بودهاست. گچ به دلیل داشتن خاصیت شکلپذیری، چسبندگی، رنگ مطلوب، کاربرد آسان، فراوانی و ارزانی کاربرد زیادی در هنرهای تزئینی دارد.
پیشینه گچ بری
شواهد باستانشناسی نشان میدهند که تاریخ ساخت گچ به پیش از ساختن خشت و پخت آن به صورت آجر میرسد. در قدیمیترین بنای دنیا، یعنی اهرام ثلاثه مصر که قدمتی چهار هزار و پانصد ساله دارد، از گچ به عنوان ماده چسبنده مقاوم بعد از ازاره در بین سنگها و جهت کلافسازی آنها استفاده شدهاست. یکی از کاربردهای ویژه گچ، اندود کردن دیوارها و سطوح داخلی ساختمانها است و هنر گچبری، این آراستگی را به حد کمال و دلنوازی میرساند. به کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارها، روش معمول در شهرهای ایران و عراق بودهاست. اولین مردمی که در ایران به این کار دست زدند هخامنشیان و سپس ساسانیان بودند و اعراب در جریان فتوحات خویش، این هنر را از آنها فرا گرفتند. هنرمندان دوره اموی بهطور وسیعی کاخها را با گچبری منقوش برجسته تزئین مینمودند. نمونه بسیاری از این گچبریها در کاخهای «خربه المفجر»، «الحیر الغربی» و «المنیه» به کار برده شدهاست که گچبریهای کاخ المنیه به واسطه دربرداشتن عناصر آدمی و حیوانی در کنار تزئینات هندسی و گیاهی، اهمیت بیشتری دارد. روش تزیینات گچی روی دیوارها، پس از بهکارگیری خشت در بناها گسترش پیدا کرد و این روش در کاخهای شهر سامرا رواج یافت. پایین دیوارها با ازاره گچی به ارتفاع حدود ۱۰۰ سانتیمتر پوشانده میشد. این گونه تزیینات در دو قصر جوسق و بلکوارا به کار رفتهاست. مجموعه تزیینات کاخهای سامرا در مرحله اول طبیعی هستند اما در دوره بعد عناصر تزیینی از طبیعت فاصله میگیرند. در سومین مرحله، زمینه تزیینات عمق چشمگیری مییابد که بهترین نمونههای آن در کاخ بلکوارا به چشم میخورد. در این دوره، ابتکار پوشش سطح آن چنان کامل گردید که تقریباً تمام زمینه را میپوشاند و این امر که برای نخستین بار در هنر اسلامی رواج یافت، اوج ترقی روشهای تزیینی بهشمار میرود و پس از آن در دنیای اسلام منتشر شد و از مهمترین ارکان هنر اسلامی گردید. روش تزیینات گچی روی دیوارها از طریق حکومت طولونی از عراق به مصر انتقال یافت و نمونههایی از آن در جامع طولون روی سطح داخلی و اطراف طاقها و دور پنجرهها به کار برده شد.
هنرمندان دوره فاطمی، همچنان تحت تأثیر تزیینات هنر ساسانی (هنر رایج در دوره عباسی) بودند. تزیینات نقاشی گچی موجود در رواق قبله جامع الازهر از عناصر گیاهی که از روش تزیینات طولونی و عباسی اقتباس گردیده، تشکیل یافتهاست ولی اختلاف در طریقه استفاده از آنهاست. همچنین نمونههای زیبایی از خط کوفی مشجر در کتیبه موجود زیر سقف یافت میشود. در دوره فاطمی اهمیت تزیینات خطی افزایش یافت و بهکارگیری خط کوفی مشجر روی زمینههای برگدار اشکال گیاهی انتشار یافت.
در دوره ایلخانی، هنر گچبری به سرحد کمال مطلوب رسید. به وجود آمدن محرابهای گسترده با انواع خطوط به ویژه گونههای مختلف کوفی، بهکارگیری انواع گره هندسی با نقوش اسلیمی طوماری و اسلیمی ماری در لا به لای کتیبه و اسپرهای خط با گل و برگهای پهن و نیز گودی و برجستگی نقوش، موجب تحولی عظیم و خلق شاهکارهای عظیم گچ بری در این دوران شد.
تزیینات گچی معمول در دوره سلجوقی، در عصر ایلخانی به تدریج رو به دگرگونی رفت و پر بودن و شلوغی تزیینات تبدیل به ویژگی گچبری این دوران شد. از زیباترین نمونه این گونه تزیینات شلوغ، نقوش به کار رفته در مسجد حیدریه قزوین، جامع ورامین و محراب مسجد ارومیه را میتوان نام برد. روشهای متنوع کنده کاری روی گچ و شلوغی عناصر تزیینی مختلف، در قرن هشتم جایگاهی خاص یافت. بهترین نمونه بیانگر این تحول، محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان است که تاریخ ساخت آن ۷۱۰ ه.ق است.
در دوره ممالیک بحری، روش تزیین دیوارها با نوارهای گچی منقوش به عناصر نوشتنی، روی زمینه تزیینات گیاهی رایج گردید که نمونه آن در بالای پنجره مسجد «الظاهر بیبرس» مشاهده میشود. زیباترین نمونههای گچی مملوکی، در پنجرههای گچی مشبک موجود در جامع دیده میشود که با اشکال هندسی همراه با شیشههای رنگین تزیین شدهاست. این پنجرهها را حاشیههایی مزین به عناصر برگ و شاخه و نوشتههای کوفی دربر گرفتهاست.
دوره تیموری، عصر به وجود آمدن رسمی بندی و کار بندیهایی از قالبهای گچی مقرنس و قطار بندیهای گچی ارزشمند است. بهطور کلی، در هنر گچ بری این دوران انواع خطوط کوفی مشجر، مزهر، معقد و مشبک و نیز خطهای محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق و به خصوص از خط معقلی، استفاده فراوان شدهاست. از آثار فراوان این دوره میتوان به مقرنس بندیهای گچی ارزشمند سردرِ مسجد میدان کاشان، قطار بندیهای گچی مدرسه خرگرد در خواف و خطوط گچ بری شده در بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام را نام برد.
در دورهٔ صفوی، هنر گچبری وارد روشهای خاصی میشود؛ بهطوریکه زیباترین مقرنسبندیهای گچی با عناصر گوناگون بهخصوص مقرنسهای طاس و نیمطاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغههای گچی دالبُری، زینتبخش کاخهای شاهی شدهاست. در این میان میتوان به پدیدههای ارزشمند مقرنس قطار و کاربندیها و یزدیبندیهای گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت، سردر بازار قیصریهٔ اصفهان و بهخصوص دالبُرهای تیغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تُنگ و سبو و مقرنسبندیهای طاسهدار گچی در تالارهای شاهنشین و موسیقی کاخ عالیقاپو و نیز خط گچبری ثلث بسیار ارزشمند در صفهٔ درویش مسجد جامع همین شهر را یاد داشت.
