هنرهای چوبی بر پایۀ ساخت و تزئین
ایران کشوری است که از اقوام گوناگونی چون لر، ترک، کرد، عرب، بلوچ، فارس، گیلک و مازنی تشکیل شده است. هر یک از این اقوام جدای از تأثیرپذیری از فرهنگ کلی ایران، فرهنگ خاص خود را دارا هستند. فرهنگی که دربرگیرنده آداب و رسوم، زبان و موسیقی (سازی و آوازی) آنها است.قدمت بعضی از این سازها به دوره عیلامی در ۴۷۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. روی یک فنجان برنز منقوش مربوط به لرستان، نقش یک نی، چنگ و دایره مربوط به آیین مذهبی یا درباری دیده می‌شود.» (گلاک، ۱۳۵۶: ۳۶۹) در واقع می‌توان تاریخ موسیقی ایران را همزمان با تاریخ تمدن آن پی‌گیری کرد.
هنرمند سازنده ساز لازم است به مهارت‌های مختلفی چون شناخت موسیقی، نوازندگی، ساخت بدنه ساز، شناخت چوب، انواع جلا و لایه‌های محافظ و به ندرت رنگ کاری و غیره مسلط باشد. از میان فاکتورهای گفته شده سه عامل صنعت ساخت، چوب به کار گرفته شده و لایه محافظ یا جلای روی کار به طور مساوی در ایجاد صدای خوب ساز نقش داشته و سازنده ساز لازم است به هر سه مورد کاملا مسلط باشد.«از آنجا که علاوه بر دو عامل زیبا بودن در چشم و مطلوب بودن در لمس که شامل تمامی هنرهای چوبی است در هنر سازسازی عامل دیگر خوش آهنگ بودن در گوش، بسیار اهمیت دارد؛ کار در این هنر به نوعی حساس‌تر از سایر شاخه‌های هنرهای چوبی است چرا که با کمترین اشتباه، صدای ساز بد شده و ساز غیر قابل استفاده می‌شود.»
از زمان ساخت و به خصوص ابداع یک ساز تا تکامل نهایی آن همزمان نوازنده در کنار سازنده قرار دارد تا به ارتقای هر چه بیشتر کیفیت صدا و شکل ظاهری آن کمک نماید. ویژگی حضور مداوم نوازنده ساز در کنار سازنده آن، موجب تمایز هنر سازسازی از سایر هنرهای چوبی شده، تضمین کننده کیفیت خوب سازهای ساخته شده است.نکته جالب در هنر سازسازی آن است که در عین وجود بعضی قوانین ثابت، امکان خلاقیت یا بهینه سازی و یا ارائه طرح‌های جدید حتی برای یک نوع ساز، وجود دارد. به طور مثال «سه تارهای استاد فرج‌اله و حاج طایر با وجود آنکه اولی کاسه سه تار خود را مدور شکل و دومی گلابی شکل می‌ساختند، هر دو مورد قبول و نوای آن عالی بوده است.» مهم آن است که این تغییرات به گونه‌ای اعمال گردد که با ویژگی‌های اصلی بدنه ساز یا با صدای آن، مغایرتی نداشته باشد.
سازها را می‌توان از جهات مختلفی از جمله از نظر ماده ساخت و شیوه نواختن، تقسیم‌بندی کرد.«از نظر ماده ساخت، سازها به ۳ گروه اصلی سازهای فلزی، سفالی و چوبی تقسیم می‌شود. اما از نظر شیوه نواختن سازها به سه دسته زیر تقسیم می‌شود:
- هوا صداها یا سازهای بادی (ایروفون‌ها) مانند فلوت، نی، قره نی، نی انبان، کَرنا، شُرنا، نفیر و …
- کوبه‌ای شامل پوست صداها (ممبرانوفون‌ها) مانند دایره، دهل، تنبک، نقاره، دف و خودصداها (ایدیوفون‌ها) که نوعی سازهای کوبه‌ای ضربه‌ای و سایشی بدون پوست هستند مانند چاک، کرب، سنج، زنگوله، زنبورک، قارقارک و …
- سازهای زهی (کوردوفون‌ها) که خود به دو شاخه تقسیم می‌شود:
- مضرابی (زخمه‌ای) مانند تار، دوتار، سه تار، عود، تنبور، بربط، رباب، قانون، چنگ، سنتور و …
- آرشه‌ای (کمانی) مانند کمانچه، سرود، ویلن و …
اما شیوه ساخت سازها متفاوت بوده و ممکن است به وسیله یکی از روش‌های یک پارچه، خم کاری، برش و بست و خراطی و تراش و یا ترکیبی از آنها ساخته شوند.
الف) ساخت یک پارچه زمانی است که هنرمند اقدام به ساخت ساز خود به صورت یک پارچه می‌کند. مانند ساخت یک پارچه کاسه و دسته ساز یا ساخت کاسه ساز به صورت یک پارچه بوسیله خالی کردن و تراشیدن داخل آن.
ب) خم کاری مانند ساخت کاسه ترکه‌ای سه تار یا عود و تنبور و غیره که به وسیله اتصال برش‌های خم شده، درست می‌شود. «شیوه کار به این صورت است که برش‌های نازک (۳-۵ میلی‌متر) چوب را بر اساس الگوی کاسه ساز بریده و سپس آن را در آب می‌گذارند تا رطوبت در آن نفوذ کرده، قابل انعطاف شود. سپس قالب فلزی را روی بخاری یا هیتر برقی می‌گذارند تا داغ شود. سپس برگه یا همان ترکه خیس را روی آن می‌گذارند. بیرون آمدن بخار از چوب موجب خم شدن تدریجی برگه روی قالب شده، تا جایی که برگه به فرم قالب درمی آید.تا زمانی که تمام برگه‌ها حالت داده شده و مجددا خشک شود، آنها را روی قالبی به شکل کاسه ساز گذاشته، محکم می‌بندند. پس از خشک شدن برگه‌ها آنها را در کنار هم بوسیله سریشم بر پشت قالبی چوبی (لازم است حد فاصل بین برگه‌ها و قالب چوبی روزنامه گذاشته شود تا برگه‌ها به قالب چوبی نچسبد)، می‌چسبانند.»
ج) برش و بست برای ساخت سازهایی که از چند قسمت تشکیل شده و با برش و اتصال به یکدیگر ساخته می‌شود. در این حالت معمولا سازنده ساز برای خود قالب یا الگوهای ثابتی دارد که با گذاشتن آن بر روی چوب مورد نظر دور قالب را خط کشیده، بریده و سپس بوسیله قیدی محکم به هم می‌چسبانند.«در ساخت بدنه سنتور تنها از یک نوع چوب استفاده می‌شود. سنتور معمولا از چوب گردو، افرا و یا آزاد ساخته می‌شود. بدنه سنتور شامل دو صفحه زیر و رو، کلاف دور تا دور و پایه‌هایی در حدفاصل دو صفحه که از چوب کاج است. برای پوشش محافظ سطح ساز تنها از لاک الکل استفاده شده و هر ماده دیگر موجب افت کیفیت صدا می‌شود. همچنین تنها از سریشم طبیعی برای چسباندن قطعات استفاده می‌شود.»
د) خراطی و تراش مربوط به ساخت قطعات گوشی یا سازهایی چون سرنا یا تنبک است که بوسیله خراطی و تراش ساخته می‌شود.همانطور که قبلا اشاره شد، «عوامل مختلفی در صدا دهندگی خوب ساز مؤثرند از جمله: جنس چوب کاسه و کیفیت خوب ساخت آن که مهم‌ترین نقش را در ایجاد صدای شفاف و بدون اکوی اضافه دارد.» (بوستانی، ۱۳۷۵، ۳۵-۳۱)
اگرچه در ایران از چوب‌های مختلفی چون کاج، افرا، آزاد، ازگیل، گلابی، کهور، فوفل، آبنوس، سدر، ملچ، نارنج، ممرز، توت و گردو در ساخت ساز استفاده شده است؛ اما از دو چوب توت و گردو به دلیل نقش زیبا و در عین حال قابلیت انعکاس خوب صدا، بیشتر از سایر چوب‌ها استفاده می‌شود. از توت در ساخت بدنه سازهایی چون تنبک، تار، سه تار، سنتور، کمانچه، قیچک، عود، رباب، دو تار و تنبوری و از گردو بیشتر برای دسته سازها استفاده می‌شود. بعضی سازندگان، چوب درختان توتی را که در محیط بسیار گرم و کم آب رشد کرده‌اند، بهتر از چوب درختانی می‌دانند که در باغ یا فضای خنک و پر آب رشد کرده‌اند. بافت چوبی درختان توت مناطق گرم در قسمت تنه دارای خطوط موازی و به هم چسبیده بوده و در کنده‌ها دارای نقوش بسیار زیبایی است. از کنده‌های خوش‌نقش برای کاسه تار، سه تار، تنبور، کمانچه و از تنه‌ها بیشتر برای ساختن تنبک و صفحه سازهایی مثل سه تار و تنبور بهره می‌برند. پس از انتخاب درخت توت مناسب و قطع آن لازم است چوب را خشک نمایند. بهترین روش، روش سایه خشک است که در آن چوب را در فضایی سرپوشیده و بدون نور و جریان هوا به مدت طولانی رها می‌کنند.آخرین مرحله در ساخت ساز پوشانیدن سطح ساز بوسیله لایه محافظ است. در استفاده از لایه محافظ روی آلات موسیقی علاوه بر زیبایی، به حفظ کیفیت و ارتقای صدای ساز توجه می‌شود. معمولا در سازسازی سنتی روی چوب رنگ زده نشده و برای محافظت سطح ساز از لاک الکل که هیچ تأثیر منفی بر صدای ساز ندارد، استفاده می‌شود.
آخرین موضوع در رابطه با ساخت ساز تزئین آن است. در تزئین مجموعه سازهای ایرانی، می‌توانیم انواع هنرهای چوبی نظیر مهرکاری، سوخت، خراطی، نازک کاری، مشبک کاری، منبت کاری، فلزکوبی، ترصیع، خاتم سازی، نقاشی و غیره را مشاهده نمائیم که به زیبایی و بدون لطمه زدن به انعکاس صوت و زیبایی صدای ساز بر سطح آن نقش بسته است. از میان تزئینات مختلف، مهرکاری تنها تزئینی است که مختص ساز سازی و از ابتدا برای تزئین در این شاخه از هنرهای چوبی بوجود آمده است.
