میناکاری هنر درخشان

میناکاری هنر درخشان

میناکاری

صنایع دستی ایران را می توان در دسته های زیر طبقه‌ بندی نمود: طراحی سنتی و نگارگری، هنرهای مرتبط با فلز، رودوزی ها و بافتنی ها، سفالگری و سرامیک سازی، هنر های مرتبط با چوب، سنگ تراشی و حکاکی روی سنگ، بافته های داری، رنگرزی و چاپ سنتی، حصیر بافی، نساجی سنتی، صحافی و جلد سازی سنتی، فرآورده های پوست و چرم، آثار الکی و روغنی و … .

در این مطلب به معرفی میناکاری که زمره طراحی سنتی و نگارگری ایران به شمار می رود می پردازیم:

میناکاری یا میناسازی هنری است که سابقه ای در حدود ۵ هزار سال دارد اما مشکل بتوان گفت از چه زمانی هنر میناکاری در ایران رواج گرفته است زیرا از روزگاران پیش از عهد صفویه (سده دهم هجری) نمونه هایی از میناکاری در دست نیست و از دوران صفوی هم نمونه قابل ملاحظه ای برجای نمانده است. لکن در دوران قاجار میناکاری به مقدار کم وجود داشته و اشیایی مانند سر قلیان و کوزه قلیان و کوزه و بادگیر قلیان را میناکاری می کرده اند. در دربار پادشاهان قاجار مخصوصا ناصرالدین شاه که قلیان کشیدن از سرگرمی هایش بوده، قلیان های میناکاری شده وجود داشته است. همچنین در خانه های اشراف و بزرگان آن عصر نیز این قبیل اشیا میناکاری شده به چشم می خورده است. اشیا دیگری مانند کمربند، آفتابه لگن ، گالبپاش ، گوشواره ، اشکدان و قوطی سیگار میناکاری شده نیز موجود است .

در کتاب « بررسی هنر ایران » اثر پروفسور ارثراپهام پوپ، درباره هنر میناکاری چنین آمده است:« مینا کاری هنر درخشان آتش و خاک است، با رنگ های پخته و درخشان که سابقه آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال ۵۰۰ پیش از میلاد مشاهده می شود. هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه های قدیمی آن درعهد صفویه توسط «شاردن»، جهانگرد فرانسوی ذکر شده است که قطعه مینایی از کارهای اصفهان مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ و سبز و زرد و قرمز بوده است. »

در مورد سابقه ی هنر میناکاری در ایران، « لئوبرونستین » و « اروین مرگولیس » یادآور شده اند که سابقه این هنر در ایران به زمان اشکانیان و ساسانیان می رسد؛ ولی استفاده از آن در آغاز اسلام، تا پیش از حکومت ایلخان مسلمان مغول، غازانخان (۶۹۴ تا ۷۰۳ هجری) روشن نیست. پادشاه در مدت کوتاهی به علم شیمی دست یافت و بر خلاف پیشینیان که مبالغ هنگفتی در راه پیدا کردن اکسیر صرف می کردند ترجیح داد که دانش و مساعی خود را صرف هنر میناکاری نماید. در دوره مغول ها هنر فلزکاری و به دنبال آن میناکاری ایرانی دچار تغییرهایی گشت و سبک نوینی در میناکاری ایران به وجود آمد به طوری که تصویرها و شکل هایی که مربوط به ظاهر و لباس درباریان ایرانی بود جایگزین نگاره های عربی شد.

همچنین در دوره تیموری ترصیع فلز به شرقی ترین صورت خودش رسید. در دوره صفویان نقشهای مینیاتوری همانند مجلس های بزم در دربار، شکار و اسب سواری بیشتر رواج داشت و میناکاری بر روی نقره انجام میشد. همچنین نقش‌ های اسلیمی و ختایی به طرحها افزوده شد و رنگ قرمز نیز بیشتر از همه دوره ها به کار میناکاران آمد.

در دوره معاصر بعد از عهد قاجار برای مدتی این هنر به فراموشی و کم فروغی سپرده شد اما حضور استاد « شکر الله صنیعزاده » و کارگاهش که در آن هنرمندان بنامی پرورش یافتند باعث شد این هنر دوباره به روزهای پر شکوهش باز گردد و با اینکه اصالت مینای اصیل ایرانی را نداشت ولی توانست نام مینا را تا احیا دوباره آن توسط استاد « علیرضا پروازی » زنده نگاه دارد. اکنون استاد « پروازی » با اصول و روشها و مکتبداری زمان قاجار روحی تازه به این هنر بخشیده و دوباره مینای ایرانی روی طلا به درخشش خود ادامه می دهد. از دیگر هنرمندان برجسته میناساز می توان به ابراهیم زرقونی، غلامحسین فیض اللهی و حسین هنر دوست اشاره کرد. در حال حاضر « مینای خانه بندی » از رونق افتاده و فقط مینای نقاشی رواج دارد.

مینا چیست؟

میناکاری را می توان یکی از اختراعات خلاقانه بشر دانست زیرا این هنر شامل فعل و انفعال های پیچیده ای است که به هم ربط داده می شوند. از یک سو عوامل ساده ای از قبیل سیلیکوم و مینیوم و پتاسیم و از سوی دیگر سنگ قیمتی که ترکیب آنها مینا را به وجود می آورد. از این رو این هنر، یک هنر آزمایشگاهی است و در حقیقت ماده ای است از ترکیب اکسیدهای فلزات که بر اثر حرارت، رنگهای مورد نظر را در اختلاط با نمک به دست می دهد. در این عمل رنگ ها با درجه حرارت و طول زمان حرارت ارتباط زیاد پیدا می کند. بنابراین برای دسترسی به این پدیده هنری زیبا باید آتش و حرارت به دقت مراقبت و مهار شود. مینا که طبعا شفاف است، شفافیت بیشتر خود را از اکسید قلع به دست می آورد که ترکیبات آن از زمان های قدیم تا به امروز ثابت و بدون تغییر مانده است.

برای فراهم آمدن مینا چند مرحله باید طی شود به این ترتیب که ابتدا آن چیزی را که می خواهند میناکاری کنند به هر شکل و هر اندازه باید به وسیله مسگر متخصص به شکل لازم در آید و پس از آن که ساخته شد، استاد میناکار به آن لعاب سفید رنگ می دهد. معمولا سه الی چهار بار لعاب داده می شود و در هر بار، شی به کوره می رود و حدود ۷۰۰ درجه حرارت میبیند تا رنگ لعابش ثابت شود. بعد روی آن با رنگ‌ های گوناگون نقاشی می شود. سپس شی مورد نظر باز به کوره می رود و حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ درجه حرارت می بیند تا رنگ ها به صورت مطلوب درآید.

امروزه این هنر بیشتر بر روی مس انجام میشود ولی میتوان بر روی طلا و نقره نیز آن را به عمل آورد. طلا تنها فلزی است که به هنگام ذوب شدن مینا اکسید نمیشود از این رو امکان اجرای طرحی همراه با جزییات و با شباهت هر چه تمامتر بر روی مینا را ایجاد می کند در حالی که میناهای مسین و نقره ای چنین کیفیتی را ندارند. امروزه در ایران شهر اصفهان کانون تولید میناکاری است و استادان برجسته‌ ای در تولید آثار مینا مشغول به فعالیت هستند.

رواج صنعت میناکاری در اصفهان از دوران پهلوی و حدود سال ۱۳۱۰ شمسی است و مخصوصا طی سی سال اخیر این صنعت به وسیله « شکر الله صنیع زاده » ، یکی از استادان هنرمند و بنام اصفهان بسط و توسعه یافته است و شاگردانی در این مکتب تربیت شدند که هر یک دریچه دیگری را برای هنر میناکاری گشودند. میناکاری که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری و خاتم کاری و مینیاتور ترکیب می شود گلاب پاش مینا، پنکه سقفی، چهل چراغ مینا، درها و پنجره ها، کاسه قاب قدح میناکاری، قاب های عکس در اندازه های مختلف آلبوم عکس، ضریح های مینا کاری شده برای مقبره ائمه شیعه در کربال و نجف و سامره و مشهد و قم و حضرت عبدالعظیم و اماکن متبرکه دیگر را تولید می کند.

ابزار کار

ابزارهای مورد نیاز برای ساخت ظروف مینا عبارتند از : ورقه (طلا، نقره، مس، ورشو، آهن و برنج) به جهت چکش خوارگی بیشتر واکسید نشدن در دمای ذوب هاون، ماده آبگینهای مینا، کاغذ کپی، چکش، سندان، گیره، اره کمانی و اره فلز بر، قیچی فلز بر، قلم مو، رنگ (گیاهی، معدنی یا فلزی) که در مینای اصیل میناهای رنگین پودر شده که دمای ذوب نسبتا پایینی از مینای زیرین دارند، کوره و سیلیس، کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک و قلع و سرب نیز از مواد شیمیایی مورد نیاز هستند.

رنگ ها از ترکیب مواد شیمیایی متفاوتی به دست می‌آیند. به این ترتیب که رنگ زرد از ترکیب آهن، اکسید کروم و قلع، رنگ قرمز با اضافه کردن براکس به کربنات سدیم وترکیبات طلا و همچنین رنگ سبز از ترکیب کردن کرومات سرب با مس به دست می‌آید.

روشهای تولید ظروف میناکاری

مینای حجره ای یا خانه بندی

مینای حجره ای نوعی از میناست که به وسیله مفتولهای فلزی که روی سطح کار لحیم میشوند پدید می‌آید. این مفتولها با کمی نقره در جای خود ثابت شده و در نتیجه بصورت حجره هایی در می‌آید که داخل آنها را با رنگهای مینایی پر میکنند.

مینای سیاه

یک گونه از « مینای خانه بندی » به‌شمار می‌آید که به «مینای صائبین» نیز معروف است. این شیوه میناکاری، به طور عمده در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام میشود. صائبین مندایی اقلیتی بسیار محدود در استان خوزستان از پیروران یحی نبی هستند. صابئین مندایی در خوزستان با شغل طلا سازی و فروش آن شناخته می شوند. هنر مینا کاری بر روی طلا و نقره گونهای از صنایع دستی منحصر به این قوم است و غیر از ایشان کسی به این هنر _ صنعت اشتغال ندارد.

مینای نقاشی

در این روش زمینه یا ورقه مس را به شکل دلخواه در آورده و دوغاب میدهند، سپس جسم مسی را لعاب داده و پس از لعاب کاری روی آن نقاشی کرده و دوباره حرارت میدهند. کارهایی که دارای زمینه رنگی هستند می بایست طلاکاری شوند. طراحی در این نوع مینا به دو صورت انجام میشود، یا مستقیم بوسیله مداد روی کار طرح می زنند و سپس نقاشی میکنند و یا طرح را با روش سوزن کردن روی ظرف مینشانند. این روش رایجترین روش میناکاری در عصر حاضر است.

مینای مرصع

در این نوع مینا دانه‌هایی به شکل یاقوت و به رنگ‌های مختلف بر روی ظروف مینا توسط کمی لعاب و آب به دانه چسبانده میشود. معمولا محل هایی که میخواهند دانه های یاقوت را بچسبانند لعاب نمیدهند، بلکه باید به صورت مسی باشد تا دانه ها بهتر و زیباتر در آن جای گیرد. این هنر امروزه کمتر متداول است و در گذشته بر روی حمایلها، غلاف شمشیر، چایخوری و امثالهم کاربرد داشته است.

مینای روحی

در این نوع مینا اغلب فلزهای قیمتی از قبیل طلا و نقره بکار میبرند. ابتدا نقوش را بر روی فلز قلمزنی حکاکی میکنند و سپس با استفاده از رنگهای مینایی شفاف به رنگ آمیزی آن میپردازند. این نوع رنگها به دلیل اینکه جسمیت ندارد و شفاف است، به رنگهای روحی معروف است.

مینای زمینه برجسته

در این روش نگاره ها وخطوط مورد نظر را برروی شیء حک کرده و سپس شکافهایی را که به این نحو ایجاد میشود، با لعاب های رنگی پر کرده و درکوره با حرارت کافی قرار میدهند.