صنعت بیمه
صنعت بیمه
(به انگلیسی: Insurance) سازوکاری است که طی آن یک بیمهگر، بنا به ملاحظاتی تعهد میکند که زیان احتمالی یک بیمهگذار را در صورت وقوع یک حادثه در یک دوره زمانی خاص، جبران نماید یا خدمات مشخصی را به وی ارائه دهد؛ بنابراین، بیمه یکی از روشهای مقابله با ریسک است.
طی یک قرارداد بیمه، ریسک مشخصی از یک طرف قرارداد (که بیمهگذار نامیده میشود) به طرف دیگر (که بیمهگر نامیده میشود) منتقل میگردد. بنا به تعریف، بیمهگر شخصی حقوقی است که در مقابل دریافت حق بیمه از بیمهگذار، جبران خسارت یا پرداخت مبلغ مشخصی را در صورت بروز حادثه تعهد میکند. در مقابل، بیمهگذار شخصی حقیقی یا حقوقی است که با پرداخت حق بیمه، جان، مال یا مسوولیت خود یا دیگری را تحت پوشش بیمه قرار میدهد.به موجب قانون بیمه ایران، بیمه عبارت است از قراردادی که به موجب آن یک طرف (بیمهگر) تعهد میکند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر (بیمهگذار) در صورت وقوع یا بروز حادثه خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی را بپردازد. متعهد را بیمهگر، طرف تعهد را بیمهگذار و وجهی را که بیمهگذار به بیمهگر میپردازد حق بیمه و آنچه را که بیمه میشود موضوع بیمه نامند.
تاریخچه
ریشههای تاریخی پیدایش
بهطور حتم، اولین دستاوردهای انسان در صنعت بیمه، توسط دریانوردان و بازرگانان دریایی به دست آمدهاست. یکی از اولین صورتهای پیدایش بیمه را میتوان به بازرگانان چینی نسبت داد. آنها دریافته بودند که احتمال غرق یا مورد دستبرد واقع شدن همه قایقها و کشتیهایی که در یک روز در یک بندر تردد میکنند، بسیار کم است؛ بنابراین برای جلوگیری از خطر نابودی همه سرمایه، بار و کالایشان را در چند کشتی و قایق مختلف بارگیری میکردند.
بازرگانان فنیقی و بابلی، صورت پیشرفتهتری از بیمه را آموخته بودند؛ آنها برای تأمین هزینه کالا و کشتی، وام دریافت میکردند. بهره وام دریافتی این بازرگانان بیشتر از حد معمول بود و در صورتی که کشتی بازرگان در دریا دچار توفان یا دستبرد دزدان دریایی واقع میشد، وام دریافتی بازرگان بخشیده میشد و به عبارت دیگر ریسک بروز حوادث غیرمترقبه برای کشتی را وامدهنده تقبل میکرد. اختلاف بهره وام پرداختی به سفرهای دریایی و وامهای معمولی در آن دوران را میتوان یکی از صورتهای اولیه حق بیمه در تمدنهای باستان تلقی نمود.این سازوکار بعدها به یونان و در قرون وسطی به ایتالیا رفت و به روشی مرسوم برای مبادلات دریایی در بندرهای مختلف ایتالیا مانند ونیز، لمباردی و جنوآ مبدل شد.[۵] قدیمیترین گزارش مکتوبی که از قراردادهای بیمه دریایی وجود دارد نیز مربوط به یک کشتی ایتالیایی است که در سال ۱۳۴۷ میلادی در جنوآ به ثبت رسیدهاست.
ظهور بیمه در شکل امروزی
در ابتدای قرن هفدهم میلادی، بازرگانان و کشتیداران انگلیسی پیمانی را پایهگذاری کردند که میتوان آن را اولین شکل از بیمه امروزی دانست. آنها در کافهای در لندن به نام لویدز گرد هم آمدند و با یکدیگر قرارداد کردند تا در سود و زیان سفرهای دریایی با یکدیگر سهیم باشند. در حقیقت آنها شرکت بیمه لویدز را پایهگذاری نمودند که امروزه نیز به عنوان یکی از بزرگترین شرکتهای فعال در صنعت بیمه شناخته میشود.
در سال ۱۶۶۶ میلادی پس از آتشسوزی بزرگ لندن، مسوولان و سرمایهداران شهر لندن در کافه لویدز گرد هم جمع شدند تا علت وقوع چنین حادثهای را ریشهیابی کنند و مانع از تکرار آن در آینده شوند. یکی از راههایی که مورد تصویب آنها قرار گرفت، تقسیم کردن خسارتهای سنگین بین تعداد زیادی از مردم بود. بدین ترتیب، بیمه آتشسوزی بعد از بیمه حمل و نقل دریایی به عنوان دومین رشته بیمه در جهان مدرن متولد شد.
نخستین رشته بیمه که وارد ایالات متحده آمریکا شد، بیمه آتشسوزی بود. شهرهای کوچک در این کشور خانههایی از جنس چوب داشتند و تجهیزات اطفای حریق در این شهرها به اندازه کافی وجود نداشت. نخستین شرکت بیمه در آمریکا، یک انجمن تعاونی بود که در سال ۱۷۳۵ میلادی در شهر چارلستون در ایالت فلوریدای جنوبی تأسیس شد. اما این شرکت شش سال بعد، در سال ۱۷۴۱ به دلیل بروز آتشسوزی بزرگ در چارلستون، ورشکسته شد. در سال ۱۷۵۲ نیز شرکت بیمه دیگری با نام P.C.I.H.L.F با اقتباس از شرکتهای بیمه اروپایی توسط بنجامین فرانکلین تأسیس شد که این شرکت نیز به دلیل فعالیت شرکتهای رقیبی که پس از آن در آمریکا شروع به کار کردند، در سال ۱۷۷۰ به فعالیت خود خاتمه داد.
انواع بیمه
در یک تقسیمبندی کلی، بیمه به دو دسته بیمههای اجتماعی و بیمههای بازرگانی تقسیمبندی میشود. بیمههای اجتماعی، عمدتاً بیمههای اجباری و ناشی از قانون هستند و مشخصه آنها این است که شخص دیگری (مانند کارفرما) در پرداخت بخش زیادی از حق بیمه مشارکت دارد. در بیمههای اجتماعی، حق بیمه بهصورت درصدی از دستمزد تعیین میشود؛ در حالی که در بیمههای بازرگانی حق بیمه متناسب با ریسک تعیین میشود.در ایران، سازمان تأمین اجتماعی مهمترین مرجع بیمههای اجتماعی است.
در مورد بیمههای بازرگانی، تقسیمبندیهای مختلفی وجود دارد. برخی از روشهای تقسیمبندی انواع بیمه از این قرار است:
بیمههای دریایی در مقابل بیمههای غیردریایی
بیمههای اموال در مقابل بیمههای اشخاص
بیمههای زندگی در مقابل بیمههای غیرزندگی
صرفنظر از تقسیمبندی کلی، رشتههای مختلف بیمه کمابیش با تعاریف مشابهی توسط شرکتهای بیمه در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرد؛ بنابراین میتوان انواع بیمههای بازرگانی را بر اساس رشته تقسیمبندی نمود.
بیمه آتشسوزی
بیمه آتشسوزی، رشتهای از بیمه است که بیمهگر طی آن در قبال دریافت حق بیمه، جبران خسارتهای وارد شده بر ساختمانها و داراییهای بیمهگذار در اثر آتشسوزی و صاعقه را تعهد مینماید. همچنین بیمه آتشسوزی پوششهای تبعی همچون سیل زلزله، طوفان وتگرگ و سرقت نیز تحت پوشش قرار میدهد
بیمه حمل و نقل
بیمه حمل و نقل کالا، بیمهای است که بهموجب آن، بیمهگر متعهد میشود چنانچه کالا در هنگام جابجایی از بین برود یا دچار خسارتی شود، زیان وارده را جبران نماید.
بیمه مسافرتی – بیمه سفر
بیمه مسافرتی یا همان بیمه سفر خارج از کشور، بیمهای است که بهموجب آن، بیمهگر متعهد میشود چنانچه مسافر در مدت بیمه نامه در کشور مقصد خود دچار حادثه، مفقودی بار یا گذرنامه و … حتی فوت شد تا سقف مبلغ بیمه نامه به عنوان کمکرسان به بیمه شده یاری رساند. امروزه بیمه مسافرتی یکی از الزامات گرفتن ویزا برای خیلی از کشورها بالاخص شینگن میباشد.
بیمه عمر
بیمه عمر، نوعی از بیمه است که بر اساس آن بیمهگذار طی مدت معینی حق بیمه پرداخت میکند و در عوض، بیمهگر متعهد میشود که در صورت فوت بیمهشده، ابتلا به بیماریهای خاص یا زنده ماندن، مبلغ معینی را به صورت یکجا یا به صورت مستمری، به بیمهگذار، بیمهشده یا فرد تعیین شده از سوی وی پرداخت نماید.
بیمه عمر انواع متفاوتی دارد: ۱- بیمه عمر زمانی ۲-بیمه عمر و تشکیل سرمایه ۳-بیمه عمر مانده بدهکار ۴- بیمه بازنشستگی تکمیلی
۱-بیمه عمر زمانی: بیمهٔ عمر زمانی، عموماً در کنار بیمه تکمیلی درمان گروهی برای شرکتها و موسسات صادر میشود، به منظور برخورداری بیمه گزاران از پوشش خسارت فوت در زمان معین اشتغال در شرکت یا مؤسسه مذکور مورد استفاده قرار میگیرد.
۲-بیمه عمر و تشکیل سرمایه:با بیمه عمر و تشکیل سرمایه بیمه شده پس از پرداخت حق بیمه پس از مدت مشخص از خدمات بازنشسته گی بهرهمند میشود.
۳-بیمه عمر مانده بدهکار: یا بیمه وام، گیرنده وام با پرداخت حق بیمه، وام خود را مقابل حوادث عدم پرداخت اقساط وام بیمه مینماید.
بیمه بازنشستگی تکمیلی: یا بیمه بازنشستگی و سنوات، اولین بیمه تکمیلی بازنشستگی ست که علاوه بر ارائه پوششهای بیمهای، یک سرمایهگذاری مطمئن برای کارمندان و کارفرمایان میباشد.
بیمه حوادث
بیمه حوادث، به مجموعه گستردهای از بیمهنامههای فردی یا گروهی اطلاق میشود که طی آن افراد بیمه شده در مقابل بروز حوادث مختلفی از جمله تصادف، سقوط و غیره بیمه میشوند. منظور از حادثه، اتفاقات غیرعمدی و غیرقابل پیشبینیاست. خسارت پرداختی از سوی بیمهگر به بیمه شده ممکن است به صورت پوشش فوت، غرامت نقص عضو، هزینههای پزشکی، حقوق از کار افتادگی و مواردی از این دست باشد.
بیمه بدنه اتومبیل
در قرارداد بیمه بدنه اتومبیل، بیمهگر متعهد میشود خسارتهایی را که بر اثر حوادث، تصادف، آتشسوزی یا دزدی به وسیله نقلیه موتوری وارد میشود، جبران نماید.
پوششهای اصلی بیمه بدنه شامل: برخورد دو وسیله نقلیه، برخورد اشیا به اتومبیل، واژگون شدن و سقوط اتومبیل، حریق (آتش سوزی، صاعقه و انفجار)، سرقت کلی خودرو، خسارت باطری و لاستیک، خسارت در جریان نجات یا انتقال خودرو آسیب دیده.
پوششهای تکمیلی و اختیاری: شکست شیشه، سرقت در جا، هزینه ایاب و ذهاب ناشی از حادثه، نوسان قیمت بازار، حوادث طبیعی (سیل، زلزله، طوفان)، مواد شیمیایی (رنگ و اسید و …)، حوادث راننده
بیمه شخص ثالث
نام دقیق این نوع از بیمه، بیمه مسوولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری در مقابل اشخاص ثالث است و خسارتهای مرتبط با اشخاص ثالث را پوشش میدهد. منظور از شخص ثالث، فردی است که در اثر وقوع حوادث مرتبط با وسایل نقلیه موتوری (مانند خودرو یا موتورسیکلت) آسیب میبیند؛ اعم از این که در داخل یا خارج از وسیله نقلیه باشند.
بیمه درمان
موضوع بیمه درمان، تأمین و جبران هزینههای درمان، اعم از درمان سرپایی یا بستری است. علت هزینه ممکن است بروز بیماری یا حادثه باشد. یکی از پوششهای متداول بیمه درمان، بیمه تکمیلی درمان است که هزینهّای مازاد بر تعرفههای بیمههای اجتماعی (مانند خدمات درمانی یا تامین اجتماعی) را پوشش میدهد.
بیمه کشتی
بیمه کشتی یا بیمه دریایی، نوعی از پوشش بیمه است که خطرهای مرتبط با حمل و نقل دریایی را پوشش میدهد. این خطرات شامل بدنه کشتی، محموله، مسوولیت و ناحیه درون دریا است. این نوع بیمه سهم اندکی از بازار را دارا میباشد و تنها در حدود دو درصد از بیمههای غیرعمر در دنیا به این نوع بیمهنامه اختصاص دارد.
بیمه هواپیما
بیمه هواپیما یک نوع بیمه است که بیمهگر متعهد میشود در قبال دریافت حق بیمه همهٔ خسارتهای سانحههای هوایی از جمله سقوط هواپیما را پرداخت کند.
بیمه مهندسی
بیمه مهندسی یکی از انواع بیمههای معمول امروزی است که انواع مختلفی دارد:
بیمه مهندسی تمامخطر پیمانکاران
بیمه مهندسی تمامخطر نصب
بیمه مهندسی تجهیزات الکترونیک
بیمه ماشینآلات پیمانکاری
بیمه عیوب اساسی و پنهان
در هر کدام از انواع بیمههای مهندسی تمام خطرات، به استثنای خطراتی که صراحتاً استثنا شده، تحت پوشش بیمهنامه است. در بیمهنامههای مهندسی پوششها و استثنائات بهوسیله کلوزهای اضافی یا کلوزهای محدودکننده به بیمه نامه الحاق میشود. کلوزهای اضافی باعث افزایش و کلوزهای استثناکننده باعث کاهش حق بیمه میشود. در بیمههای مهندسی تمامخطر پیمانکاران ارزش مصالح موجود پای کار از مصالح اجرا شده بیشتر میباشد؛ مثلاً در ساخت سد، به مقدار زیادی شن و ماسه و سیمان نیاز است که درصورتیکه با هم مخلوط نشوند، ارزش ریالی بیشتری نسبت به وقتی بتن حاصل از مخلوط آنها دارند. برعکس، در بیمهنامه مهندسی تمام خطر نسب ارزش مصالح از ارزش ترکیبی آنها کمتر است؛ مثلاً در ساخت یک توربین بادی وقتی قطعات بهصورت تفکیکی خریداری میشود، باید هزینه مونتاژ را هم متحمل شد.
بیمه پول
پول یکی از داراییهای پرریسک است. اسکناس، سکه، چک بانکی و تمبرهای مالیاتی وجوهی از پول هستند که میتوان آنها را تحت پوشش این نوع از بیمهنامه درآورد. با استفاده از این بیمهنامه، بیمهگر خسارتهای وارده به مالک پول را در اثر بروز خطراتی مانند انفجار، آتشسوزی، صاعقه، سرقت و غیره جبران مینماید. بهطور کلی، دو نوع پوشش بیمهای پول وجود دارد که عبارتند از: بیمه پول در گردش و بیمه پول در صندوق.
بیمه مسوولیت
بیمه مسوولیت مدنی (به انگلیسی: Liability Insurance) دارای تنوع بسیار زیادی است و به تناسب کسب و کارها و فعالیتهای متنوعی که در جامعه وجود دارد، رشتهها و زیررشتههای مختلفی از این نوع بیمه نیز ایجاد شدهاست. مهمترین تضمین بیمهگر در این نوع از بیمه، جبران خسارتهای مالی و جانی در حوزه مسوولیتهای مدنی بیمهگذار میباشد.[۲۸]
بیمه اعتباری
بیمه اعتباری، در خصوص دیون و دریافت وام و لیزینگ موضوعی به عنوان پشتیبان قرار میگیرد، ابن بیمه نامه ریسک عدم بازپرداخت مطالبات بیمهگذار از وام گیرندگان یا خریداران کالاهایی که به صورت اقساطی به فروش میروند را تحت پوشش قرار میدهد. اما یک مشکل خاص وحود دارد و آن مشکل اینست که خیلی از شرکتهای بیمه گر صدور این بیمه را در دستور کار خود ندارند.
اصول بیمه
با توجه به خاص بودن قراردادهای بیمه، هر یک از طرفین قرارداد، اعم از بیمهگر و بیمهگذار ملزم به ایفای تعهداتی هستند که از آنها با نام اصول حاکم بر قراردادهای بیمه یاد میشود.
با توجه به تفاوتهایی که در رشتههای مختلف بیمه وجود دارد، قراردادهای مختلف بیمه، از اصول و ضابطههای مختلفی پیروی میکنند. بهطور کلی، اصل حسن نیت و اصل نفع بیمهپذیر در مورد همه رشتههای بیمه مصداق دارد؛ درحالیکه اصل غرامت و اصل جانشینی در بیمههای اموال مورد استناد است. در بیمههای مسوولیت، اگرچه اصل غرامت حاکم است اما اصل جانشینی مورد استناد قرار نمیگیرد. در عین حال، با توجه به این که ارزش انسان قابل محاسبه با پول نیست، این دو اصل در قراردادهای بیمههای اشخاص و بهویژه بیمههای عمر و حوادث قابل طرح نیست.
اصل حسن نیت
حسن نیت (به انگلیسی: Good Faith)، از عوامل اساسی حاکم بر قراردادهای بیمه است که هم برای بیمهگر و هم برای بیمهگذار میبایست رعایت شود. از یک سو، بیمهگذار موظف است که در زمان عقد قرارداد، کلیه اطلاعاتی را که در خصوص مورد بیمه دارد در کمال صداقت و درستی ابراز نماید؛ بهطوریکه بیمهگر بتواند ریسک موجود را به درستی ارزیابی نماید. از سوی دیگر، بیمهگر موظف است کلیه تعهدات خود را به صورت شفاف بیان کند و عوامل مؤثر بر پرداخت خسارت در زمان وقوع حادثه را روشن نماید. در صورتی که هر یک از طرفین از این اصل تخطی نمایند، طرف مقابل میتواند نسبت به فسخ قرارداد اقدام نماید.
اصل غرامت
به موجب اصل غرامت (به انگلیسی: Principle of Indemnity)، غرامت (خسارت پرداختی به بیمهگذار در صورت بروز حادثه) نباید به عنوان منبع درآمد برای بیمهگذار درآید. چرا که در غیر این صورت، مردم به ایجاد خسارتهای عمدی ترغیب میشوند؛ بنابراین بیمهگذار در هنگام خسارت باید موارد زیر را به اثبات برساند:
برای مورد بیمه حادثه اتفاق افتادهاست.
حادثه موضوع بیمه موجب بروز خسارت شدهاست.
بین وقوع حادثه و خسارت وارد شده، رابطه علیت وجود دارد.
مورد بیمه در زمان وقوع حادثه موجودیت داشته و واجد ارزش تعیین شده بودهاست.
اصل نفع بیمهپذیر
بر اساس این اصل، کسی محق به دریافت خسارت میباشد که ذیفنع مال باشد. به ابن ترتیب کسی نمیتواند اموال شخص دیگری را بیمه کند و در صورت وقوع حادثه غرامت دریافت نماید. همچنین در صورتی که بعد از عقد قرارداد، ملیحه علوی مالک مورد بیمه آن را به شخص دیگری واگذار کرده باشد (مثلاً آن را فروخته باشد)، نفع بیمهگذار قطع شدهاست.
اصل جانشینی
اصل جانشینی (به انگلیسی: Subrogation Principle) به تمایل بیمهگذار برای دریافت خسارت در اسرع وقت میپردازد. در بسیاری از موارد، علت بروز حادثه یا وقوع خسارت، کوتاهی یا تقصیری است که از جانب اشخاص دیگر رخ میدهد. در این شرایط، بیمهگر، میبایست خسارت وارد شده را به بیمهگذار بپردازد و در مقابل، حق بیمهگذار برای پبگرد عامل و مسوول حادثه را به صورت وکالتنامه از بیمهگذار دریافت نماید. به این ترتیب، بیمهگر به جای بیمهگذار حق مراجعه به مراجع قضایی و مطالبه خسارت از مقصر حادثه را خواهد داشت. طبعاً در این شرایط، بیمهگذار نمیتواند انتظار جبران دوباره خسارت را داشته باشد و خسارت بازیافت شده، حق بیمهگر خواهد بود.
اصل تعدد بیمه
تعدد بیمه یعنی این که برای بیمه یک شیء، چند قرارداد بیمه وجود داشته باشد. تعدد بیمه، لزوماً باعث باطل شدن قراردادهای بیمه نمیشود و در صورتی که شرایط زیر برقرار باشد، میتواند بر خلاف اصل غرامت باشد:
جمع مبالغ بیمه شده، از ارزش واقعی شیء بیمه شده بیشتر باشد: مانعی وجود ندارد که یک بیمهگذار برای بیمه یک دارایی به بیمهگرهای مختلفی مراجعه کند؛ مشروط بر آن که جمه مبالغ بیمه شده از ارزش آن دارایی تجاوز نکند.
شخص منتفع از همه بیمهنامهها یک نفر باشد: در صورتی که افراد مختلفی ذینفع یک دارایی باشند، هر یک از آنها میتوانند نسبت به بیمه آن اقدام نمایند. اما باید توجه داشت که در صورت بروز حادثه، تنها شخصی که در آن زمان ذینفع بودهاست محق به دریافت خسارت است.
خطرهای بیمه شده در همه بیمهنامهها یکسان یاشد: در صورتی که یک دارایی، در مقابل خطرات مختلفی بیمه شده باشد، اشکالی متوجه قرارداد بیمه نیست.
اصل داوری
اصل داوری (به انگلیسی: Arbitration)، به تمایل بیمهگر برای حل اختلاف نظر از طریق داوری توسط متخصصان بیمه اشاره دارد. بیمه گر و بیمهگذار در صورت بروز هر گونه اختلاف، بهویژه از لحاظ فنی، ترجیح میدهند که با توافق و سازش مسئله را حل کنند. طرفین قرارداد بهویژه بیمه گر، به طرح دعوا در دادگاه علاقهای ندارند، زیرا مراحل رسیدگی طولانی است و به اعتبار و حسن شهرت شرکت بیمه نیز ممکن است لطمه وارد شود. شرایط داوری در شرایط بیمهنامه درج میشود.
اصل علت نزدیک
موضوع اصل علت نزدیک (به انگلیسی: Principle of Proximate Cause)، خسارتهایی است که در اثر علتهای مختلف و بههمپیوسته بهوجود میآید، اما همه آن حوادث تحت پوشش بیمهنامه نیست. حال، باید بررسی نمود که خسارت، در اثر کدام علت بهوجود آمدهاست. اگر آن علت تحت پوشش بیمه باشد، خسارت قابل پرداخت است. اما اگر عامل دیگری علت اصلی و بلافصل خسارت باشد، بیمهگر تعهدی به پرداخت خسارت ندارد.[۳۷] مثلاً هرگاه در خانهای که تحت پوشش بیمه آتشسوزی است اما تحت پوشش بیمه ترکیدگی لوله نیست، آتشسوزی رخ دهد و لوله آب نیز به همین دلیل دچار ترکیدگی شود، بیمهگر آتشسوزی وظیفه پرداخت خسارتهای ناشی از ترکیدگی را نیز بر عهده خواهد داشت. اما اگر لوله در اثر علت دیگری (مثلاً یخزدگی) بترکد، بیمهگر آتشسوزی چنین مسوولیتی نخواهد داشت.
اصل اتکایی
یکی از اهداف بیمه، توزیع کردن ریسک در ابعاد گستردهاست. با استفاده از نظام بیمه اتکایی (به انگلیسی: Reinsurance)، شرکتهای بیمه میتوانند با توجه به سرمایه و ذخایر خود بخشی از ریسکهای صادره را به حساب خود نگه دارد و مازاد آن را به شرکتهای بیمهگر اتکایی واگذار نماید.
