صنایع دستی شمال شرق ایران
صنایع دستی شمال شرق ایران
تولیدات هنری نقش پر اهمیتی در اقتصاد استانهای شمال شرقی ایران (خراسان شمالی، جنوبی و رضوی) دارند. قالیبافی، ابریشمکشی، شعربافی، نمدبافی، پوستیندوزی، سنگتراشی و قلمزنی روی سنگ، فیروزهتراشی، سفالگری، سبد و حصیربافی از جمله تولیدات این استان هستند. انواع دیگر تولیدات دستی شامل چارق، گیوه، فراوردههای چوبی و فلزی، نقاشی روی چرم و غیره میباشند.
نمدبافی
نَمَد نوعی بافته سنّتی زیراندازی است که با پشم تولید میشود. در فرانسه به آن فوتر میگویند.برای تهیه نمد (نمدمالی) عمل بافتن انجام نمیشود بلکه با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهمرفتن الیاف پشمی میشوند. دو خاصیت جعدیابی و پوستهای شدنِ پشم امکان تولید نمد را فراهم میکنند.
پشمی که برای تولید نمد به کار میرود پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند است. از صابون و زرده تخممرغ نیز میتوان برای بهتر شدن کیفیت کار استفاده کرد. مقدار پشمی که برای هرمترمربع نمد لازم است با مقدار پشم لازم برای تولید قالی برابر است اما چون زمان تولید نمد بسیار کوتاهتر است (حدود یک روز) قیمت آن پایین است.نمدمالی در استانهای مازندران، خراسان، سمنان، چهارمحال و بختیاری و … رواج دارد.در میان عشایر خراسان، صنعت نمد مالی از رونق فراوانی برخوردار است و دو مرکز اصلی تولید آن، شهرهای مشهد و قوچان هستند.
گلیم بافی
گلیم دست بافتهای ساده است از (تار پنبه یا پشم) و پود (پشم) که معمولاً از پشم حیوانات اهلی بر دار افراشته بافته شده که هر منطقه طرح مختص به خود را داراست و عموماً به عنوان فرش کاربرد داشتهاست. ممکن است بافت گلیم با تغییراتی کاربردهای دیگری غیر از فرش در بین عشایر داشته باشد: از جمله نمک دان، جل اسب، نوار چادر.شاید بتوان گفت در آسیای مرکزی، شرق اروپا و شمال آفریقا هر جا که پرورش بز و گوسفند و شتر رواج داشته و مردمانش در بافت فرش تخصص داشتهاند گلیم هم بافتهاند. مردمان ترکمن، ففقاز، ترک، عرب و… دستبافته گلیم را تولید و بکار بردهاند.
در ادبیات فارسی عموماً گلیم با زیلو یا جاجیم و… به یک معنی بکار رفتهاست ولی بهطور مشخص گلیم فرشی است که از بافتن پود بر تارهایی که بر دار افراشته تنیده شدهاست بافته میشود و از دستگاه کمکی نظیر ماسوره و… استفاده نمیشود که این مورد تفاوت گلیم با زیلو یا جاجیم و انواع دیگر ذکر شده در ادبیات میباشد.
مهم: گلیم با زیلو و جاجیم تفاوت دارد.
گِلیم یا پَلاس یکی از انواع صنایع دستی زیراندازی و پوششی است که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند یا دیگر چهارپایان اهلی بافته میشود. گلیم به شکل سنتیاش، معمولاً برای پوشاندن زمین، دیوار یا رواندازی برای حیوانات باربر استفاده میشود ولی امروزه به عنوان یک پوشش مدرن برای خانههای شهری نیز خریداری میشود.
رنگهای استفاده شده در گلیم سنتی گیاهی هستند. گاهی گلیمها را برای جلوه بیشتر و کهنه شدن رنگ، با چای و پوست گردو شستشو میدهند.
عشایر و بافتندگان گلیم محدودیتی در اندازه گلیم نداشتهاند و با توجه به نیاز خود گلیم را در اندازه کوچک برای واگیره یا بزرگتر برای تزئین (گلیمچه) یا فرش بافتهاند و استانداردی در ابن مورد وجود ندارد. گلیمها در اندازه رایج برای قالی هم بافته شدهاند که میتوان به
۷۰×۱۰۰ سانتیمتر
۱۰۰×۱۵۰ سانتیمتر، که به ذرع و نیم مشهور است و متداولترین اندازهاست.
۲×۳ متر
۳×۴ متر،کناره هاو… اشاره کرد.
در میان عشایر و روستاییان خراسان، گلیم بافی به عنوان یک فعالیت خانگی معمول است. مناطق عمده گلیم بافی در استان خراسان، شهرستانهای مشهد، قوچان و شیروان است.
پوستین دوزی
پوستین یا لباس خز به لباسی زمستانی گفته میشود که تمام یا قسمت عمدهای از آن مستقیماً از پوست حیوانات پشم دار ساخته شده باشد. پوستین یکی از قدیمیترین اشکال لباس است و سابقه کاربرد آن به انسان نخستین و آفریقا بازمیگردد.در پوستین بر خلاف چرم، پشم جانور سترده نمیشود.
یکی از صنایع مهم استان خراسان پوستین دوزی است. در شمال استان، سردی هوا موجبات پیدایش و گسترش این صنعت را فراهم آوردهاست. پوستین دوزی درمیان عشایر کوچنشین استان از اهمیت به سزایی برخوردار است.
سنگ تراشی و قلم زنی روی سنگ
سنگ تراشی یا حجاری یکی از صنایع وفنون کهن ایران است . صنعت گران سنگ تراش از قدیم با تراش سنگهای کوه بعضی ابزار واشیاء واسباب خانه وسایل آیینی وزینتی می ساختند وروی آنها استادان قلم زن نقشهایی می انداختند. سنگ تراشی وقلم زنی از قدیم به هم وابسته بوده و سنگ تراشان وقلم زنان با یکدیگر در پدید اوردن اشیای سنگی همکاری میکردند. مشهد یکی از شهرهایی است که هنر سنگتراشی آن زبان زد خاص و عام است که هماکنون کارگاههای زیادی به این امر اشتغال دارند. مهمترین مواد مصرف سنگ تراشان مشهد انواع مختلف سنگ نظیر سنگ مرمر، سنگ نسوز، سنگ سیاه، سنگ زرد، سنگ سبزو…می باشد که صرف نظراز سنگ سبز بقیه از معادن استان خراسان تأمین میشوند. مصرف سنگ سیاه به علت ارزانی ونقش پذیری، زیاد بوده، ولی سنگ سبز کرمان به علت گرانی و نیاز به صرف وقت زیاد جهت تولید محصول مصرف کمتری دارد. قلم زنی- مراحل کار طرح اندازی:اشیای سنگی را تراش داده وصیقلی کرده سپس رویه سنگها رارنگ روغنی سیاه می زنند .پس از خشک شدن رنگ، طرح اولیه نقشهای مرد نظر را با قلمهای فلزی نوک مدادی روی سنگ درمی آورند . زمینه برداری: پس از طرح پردازی روی اشیاء، سطوح بیرونی خطوط طرح را با قلم میکنند وبر میدارند تا خطوط ونقشها به صورت برجسته نمایان گردد . سایه زدن :پس از زمینه برداری روی نقشها سایه می زنند وگل وبوتهها را باسایههایی که می زنند تزیین میکنند. ابزار کار:برس رنگ کاری، قلم فلزی ساده، قلم آجداربرای نقش کندن، پرگار، خط کش، گونیا وتقه که نوعی چکش است. انواع نقشها : استادان مشهدی نقشهای مختلفی را بر روی اشیاء سنگی می اندازند که معروف ترین آنها عبارتند از:گل شاه عباسی، گل مرغی، گل ریز، ترنج، خطی، کاروان، چهره، دهان ازدری، شکارگاه، نقوش اسلیمی ونقش رورو که بیشتر در حاشیه استفاده میشود. دست ساختهای سنگی عمدهترین اشیاء سنگی که در مشهد ساخته وقلم زنی میشود عبارتند از: کاسه، بشقاب، دیگ (هرکاره)، سماورواسباب چای خوری، سینی قلیان، سرمه دان، کشکول وغیره
فیروزه تراشی
فیروزه معرب پیروزه فارسی فسفات آبدار طبیعی آلومینیم است که در دستگاه کجوجهی متبلور میشود، با مس آبیرنگ است و به عنوان جواهر بهکار میرود.فیروزه با فرمول شیمیایی CuAl6 [ (OH)2 – PO4]4.4H2O یک کانی کمیاب و ارزشمند به رنگهای طیف فیروزهای (آبی روشن تا آبی پر رنگ) و از ردهٔ فسفات است. این کانی بهدست فیروزهتراشان شکل داده میشود و به عنوان نگین برای انگشتر، گردنبند، گوشواره و دیگر جواهرات به کار میرود. همراه داشتن این سنگ در دین اسلام به عنوان انگشتر بسیار توصیه شدهاست.
نام انگلیسی: (TURQUOISE)
سختی فیروزه (۶-۵) میباشد.فیروزه به رنگ آبی کم رنگ و پر رنگ یافت میشود.فیروزه در مناطق زیادی یافت میشود مانند آمریکا – مصر – ایران – هندوستان و… که بهترین نوع فیروزه جهان به دلیل امتداد داشتن رگههای فیروزه از خراسان تا هندوستان ، فیروزه نیشابوری و هندی میباشد.همچنین در شهر بابک استان کرمان،معدن فیروزه بزرگی وجود دارد که قابل مقایسه با فیروزه نیشابور است.فیروزه در ۲ نوع صاف (عجمی) و رگه دار (شجری) یافت میشود. در ایران نوع عجمی طرفداران زیادی دارد . همچنین نوع عجمی نیشابوری با قیمت بسیار بالا معامله میشود .
ماده رنگی فیروزه مربوط به مس و آهن است. فیروزه سنگی زنده است. مواد شیمیایی چربی ها، اسیدها و… باعث آسیب رساندن به فیروزه میشوند.فیروزه معرب پیروزه ی پارسیست . در کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب چنین آمده :و اندر کوههای وی [ طوس ] معدن پیروزه است و معدن مس است و سرب و سرمه و شبه و دیگ سنگین .
شهرستان نیشابور که به شهر فیروزه شهرت دارد، دارای کانیهای ارزشمندی از فیروزه میباشد که از بیش از ۲۰۰۰ سال پیش بهرهبرداری میشدهاست. فیروزه تراشی یکی از پیشههای قدیمی در استان خراسان است. و مراکز تراش فیروزه به فراوانی در بخشهای گردشگری نیشابور و مشهد دیده میشود. اشکال پیکانی و مسطح از جمله تراشهایی است که طرفداران فراوان دارد. فیروزه یکی از رهآوردهای مهم استان خراسان است و بازار پررونقی نه تنها در استان، بلکه در سطح کشور دارد.
سفالگری
سُفالگری ساختن ظروف با گل است و به ظرف ساخته شده از این طریق سفال میگویند. از مشهورترین سفالینهها میتوان به کوزه و پیاله سفالین اشاره کرد. پیش از رواج شیشه سفالینهها رایجترین مظروفات بشر بودند. مرغوبترین خاک در صنعت سفالگری خاک رس میباشد که به دلیل وجود مقادیر بالای آهن در آن، به رنگ سرخ است. سفالگری از نخستین صنایع بشر میباشد. خاستگاه آن را گر چه به درستی آشکار نیست ولی از روی یافتههای کهن سرزمین باستانی سومر میدانند و البته به تازگی کشف تمدن جیرفت تردیدهایی در مورد این نظریه ایجاد کردهاست/تمدن معروف به کنار صندل که طبق آخرین کاوشها قدمت ان به شش هزار سال پیش میدانند و لوحی که در جیرفت کشف شد برای مطالعه به آمریکا و فرانسه فرستاده شد که توسط استادان شیکاگو و پاریس رمزگشایی شد که نتایج نشان داد این منطقه ۳۰۰ سال از خط نوشتاری تمدن شوش قدیمی تر است.
ظرفهای سفالی، شاید یکی از قدیمیترین ساختههای آدمی است.انسانهای اولیه از آن زمان که به فکر ذخیرهٔ آب و غذا افتادند و به خاصیت چسبندگی و شکلگیری گل رس پی بردند ظرفهای سفالی را به شکلهای گوناگون ساختند.با گذشت زمان و گسترش زندگی، سفالگری هم تکامل یافت. انسانهای آفریننده با دستهایشان بر ظرفهای گلی نقش و نگارهایی کشیدند و آنها را با رنگهای گوناگون آراستند. هم اینک در نقاطی از ایران از جمله در: مند گناباد، لالجین همدان،میبد یزد، شهرضای اصفهان، زنوز آذربایجان، کوزه کنان آذربایجان، کلپورگان سیستان و بلوچستان، جویبار مازندران و سیاهکل گیلان ظروف سفالین تهیه میشود.
تولید وسایل و محصولات سفال و سرامیک در هر یک از نقاط نامبرده با اختلافی اندک در نوع مواد اولیه، رنگ و طرح تهیه میشود و به همین دلیل محصولات هر ناحیه به خوبی قابل تشخیص از فراوردههای سایر نقاط است.یکی از صنایع دستی مهم در ایران سفالگری است که در شهرهای حاشیه کویر ایران از موقعیت مناسبی برخوردار است. مرکز اصلی این صنعت در استان خراسان، در شهرستان گناباد به ویژه روستای مند است.از جمله مهمترین تولیدات این صنعت انواع گلدان و ظروف سفالی است.
سبد و حصیر بافی
حصیربافی به معنی بافت رشتههای حاصل از الیاف گیاهی (سلولزی) به کمک دست و ابزار ساده دستی است که طی آن محصولات مختلفی مانند زیرانداز، سفرهٔ حصیری، انواع سبد، انواع ظرف و … تولید میشود. حصیربافی خود بامبوبافی، مرواربافی، تِرکه بافی، چم بافی و سبد بافی را نیز شامل میشود. چیغ بافی نیز در زیرمجموعهٔ حصیربافی قرار میگیرد با این تفاوت که در روند بافت علاوه بر الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده نیز برای ایجاد نقش و طرحهای سنتی استفاده میگردد.
یکی از صنایع دستی مهم و پردازشی که با هزینه بسیار ناچیز، ساختههایی را میآفرینند، سبد و حصیر بافی است. مواد اولیه این تولیدات، کاه و شاخههای نازک درختان است و مرکز اصلی آن روستاهای اطراف طرقبه در استان خراسان میباشد. به دلیلهم چنین خاصیت انعطافپذیری آن زیاد میباشد. صنایع ظریف حصیر بافی، در میان مسافرینی که به این استان سفر میکنند و هم چنین اهالی منطقه، جایگاه ویژهای دارد.
