دستگاه زیلو بافی
دستگاه زیلو بافی
دستگاه یا دارزیلوبافی شبیه دارقالی بافی است که ازاجزای زیر ساخته شدهاست:
۱- تیر: دومیلهٔ مکعبی شکل ازجنس چوب درخت توت است که بهطور افقی به فاصلهٔ سه متری موازی یکدیگر روی دوستون چوبی به نام اسون (osun)مستقر میشود. ضخامت تیر به نسبت عرض دستگاه متفاوت است؛ معمولاً تیر یک دستگاه سه متری حدود ۷۵ سانتیمتر ضخامت دارد. تیر بالا مخصوص چله و تیر پایین مخصوص پیچیدن زیلو است.
۲- اُسُون: دوپایه یا دو ستون اصلی دار زیلوبافی است که عمود برزمین و به موازات یکدیگر به فاصلهای برابر باعرض تیرها نصب میشود اسون نیز مانند تیر از چوب درخت توت میسازند با این تفاوت که برای ساختن آن تنهٔ درختی را که خمیدگی مختصری دارد میبرند و آن را عمودی از وسط دو نیم کرده و در دو سر آن برای جای تیر حفرههایی ایجاد میکنند سپس در جای خود کار میگذارند. خمیدگی اسون برای این است که وقتی تیر هادر آن جای دادند تیر بالا کمی جلوتر از تیر پایین قرارگرفته و موجب میشود که بعد از چله کشی چله قدری مایل بایستد وبافنده که درحالت ایستاده کار میکند بر دستگاه مسلط باشد (جانب اللهی، ۳۹۶–۳۹۷)
۳- تنگ (teng):میلهٔ چوبی قطوری است که نوک تیز آن را درحفرههای دو سر تیر میکنند و آن را برای پیچیدن چله به دور تیر میچرخانند سپس برای محکم نگه داشتن چله تا جایی که ممکن است به عقب میکشند و با چوب دیگری به دیوار یا سقف کارگاه حایل میکنند .
دستگاه زیلو بافیوبه همان حال باقی میگذارند. هر دستگاه دو “تنگ “دارد که یکی نگهدارندهٔ تیر بالاست و دیگری که کوچکتر است تیر پایین را با آن مهار میکنند.
۴- پش بند pošband: چوب یا میلهٔ آهنی بلندی است که دو سر آن دردیوار طرفین کارگاه تعبیه شدهاست این میله که درعرض “دار” قرار دارد یک وسیلهٔ نگه دارندهٔ “کمونه” و “کلی” (پایینتر توضیح آن میآید) است.
۵- شمشه šemša: چوب “گرت” gort است که درعرض دستگاه به موازات یکدیگر قرار گرفتهاست و بهطوریکه بعد خواهیم گفت به کمک “کمونه” برای بافتن نقش زیلو به کار گرفته میشود. هر دستگاه یا دار زیلو دو عدد “شمشه” به نام شمشهٔ پایین و شمشهٔ بالا دارد. شمشهٔ پایین بزرگتر ازبالاست.
۶-کمونه: چوبی کمانی است به عرض ۵ سانتیمتر و طول یک متر که در دو سر آن شیارهایی وجودارد. کمونه را در پشت “پش بند” قرار داده؛ یک سر آن را با طناب به “شمشهٔ بالاً و سر دیگرش را به “شمشهٔ پایین” میبندند.
۷- کلی(kali): چوب دوشاخهٔ قلاب مانند است که طول یک شاخهٔ آن ۲۰ سانتیمتر و بلندی شاخهٔ دیگر دو برابر شاخهٔ اول است. کلی به وسیلهٔ دو رشته نخ ضخیم به نام “اوسال کلی” (owsâlkali) از یک سو به “تیر بالاً و از سوی دیگر به “پش بند” بستهاند تا در حدفاصل “پش بند” و “شلّیت”(Šellit) قرار گیرد.
۸- شلیت (Šellit):یکی دیگر از متعلقات دار زیلو است. “شلیت” یک مجموعه از نخ تابیده شدهای است که آن را موازی هم در یک ردیف افقی به دو چوب که درطرفین دستگاه (مقابل هراسون یک عدد) عمود برزمین نصب شدهاست میبندند “شلیت” درحد فاصل و به موازات دستگاه و “پش بند” به نحوی قرار گرفتهاست که وقتی بافنده در پشت دستگاه میایستد “شلیت ” بالای سر و پشت گردن او قرار میگیرد. شلینت از چندین رشته نخ ترکیب شده که هر رشته از به هم تابیدن ۲۸ تا ۳۰ لایه نخ شمارهٔ ۵ تهیه میشود. این مجموعه را به ۱۲ دستهٔ کوچکتر ۵ یا ۶ رشتهای تقسیم میکنند و با نخی به هم میبندند هریک از این دستهها نام و عملکرد مستقلی در بافت زیلو دارد. دو دسته از آنها به نام “سفید جو”(sefiju)و “سیاجو” (siyâ ju) و سه دسته به نام “مداخل” (modâxel) مربوط به نقش حاشیهاند و هفت دستهٔ دیگر که “مج”(maj) نام دارند در بافت نقش زمینه مورد استفاده است. تعداد “مج هاً متناسب با نوع نقشه کم و زیاد میشوند هرچه نقش پیچیدهتر باشد برتعداد “مج” افزوده میشود در زیلوهای معمولی و ساده که برای استفاده درمنازل میبافندازشلیت هفت مج استفاده میکنند اما در زیلوهایی که حاشیهنویسی دارند و برای مساجد وامام زادهها میبافند ۱۳ “مج” دارد (همان ۳۹۷–۳۹۸) بهطوریکه از شیوهٔ نامگذاری مجها استنباط میشود زیلو دراصل سه مج به اسامی مج بالا، مج میون و مج پایین داشتهاست به تدریج که بافت زیلو به مرحلهٔ پیشرفته تری رسیدهاست بر تعداد مج افزودهاند اما چون نتوانستهاند نام جدیدی برای آن بیابند مجهای اضافه شده را درقیاس با سه مج اولیه نامگذاری کردهاند این نامگذاری از جایی که بیشتر دردسترس بافنده است یعنی از قسمت پایین آغاز شده و به ترتیب زیر است: ۱- سفیدجو ۲- سیاجو ۳- مج پایین ۴- برمج پایین ۵- برمج میون پایین ۶- مج میون ۷- برمج میون بالا ۸-بر مج بالا ۹-مج بالا ۱۰-مداخل پایین ۱۱- مداخل میون ۱۲- مداخل بالا. هریک ازاجزای “شلیت” را که مرکب از چند نخ است با نخهای ضخیم دیگری به نام “گرت”(gort)به تارهای چله میبندند دو چوب که در طرفین است و “شلیت” به آن بسته میشود “چوشلیت “نام دارد که با چوب دیگری به نام “علم پشت بند” (alampošt band) به دیوار محکم میشود.