خاتمکاری
خاتمکاری
از هنرهای ظریفه و صنایع دستی ایران است که سابقه و ریشهای کهن دارد.
تاریخچهٔ خاتمکاری
دربارهٔ مخترع و مبتکر خاتم بین خاتمسازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتمسازی را چه کسی ابداع کردهاست. اما روایتهای زیادی خواستگاه خاتم کاری را شیراز می دانند زیرا قدیمی ترین آثار خاتم کاری در این شهر دیده شده و استفاده از هنر خاتم کاری مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال است. در دائرهالمعارف فارسی آمدهاست: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه دربارهٔ آن گفته میشود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتمساز هنوز بر این عقیدهاند که هنر خاتمسازی معجزه ابراهیم پیغمبر است» شواهد بسیاری موجود است که شهر شیراز به عنوان خواستگاه خاتم کاری ایران پایتخت خاتم کاری ایران می دانند. هرچند که در دوران صفویه این هنر به اصفهان منتقل شد و در اصفهان به عنوان پیشه به تولید انبوه رسید اما هنوز خاتم شیراز از لحاظ ظرافت و هنر بصری پسند حرف اول را می زند.
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشههای دیگر از قبطیها اقتباس کردهاند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیککاری شدهاست در عین الصیره نزدیک قاهره دراوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها درموزه صنایع اسلامی قاهره ویا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالیترین نمونههای این صنعت درموزه متروپولیتن است.
ازدیگر آثار و نمونههای تاریخی در این هنر:
منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزار سال.
سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
درهای خاتم قصر رؤیایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)
درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوبها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیبالله در سال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری میشود.
درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است.
منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشکال هندسی و اجزای نقرهای مربوط به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)
دربهای تالار اینه کاخ گلستان
تعداد دو درب خاتم کاری شده توسط خاتم سازان شیراز در موزه دوران اسلامی تهران.
تعدادی درب دو لنگه خاتم کاری شده در موزه حضرت عبدالعظیم شهر ری که قدیمیترین ان مربوط به دوره ال بویه تا اواخر قاجار است.
اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دوران صفویه بود، در این دوران از شیراز وسایر نقاط ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان دعوت شده و هنرمندان ضمن فعالیت در رشتههای خاتمکاری، منبتکاری، کاشیکاری و گرهچینی، به ساختن ساختمانهای حکومتی و بارگاهها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین و سختترین شرایط زندگی میکردند.
در سال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعهای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاههای خاتمسازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
آثار بهجامانده، ۷۲ نفر از هنرمندان شیراز (به سرپرستی استاد خلیل گلریزخاتمی و استاد غلام حسین گلریزخاتمی)، اتاق هفت در هفت متری خاتمکاری شده با تمامی وسایل موجود در آن، در کاخ مرمر به مدت چهار سال.
تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ متر مربع خاتمکاری. متأسفانه در سالهای اخیر سمت و سوی طرحها تغییر یافته و با حذف طرحهای اصیل توجه کمتری به سنتگرایی معطوف بوده و از خط و نوشته که در خاتم اصیل بسیار استفاده میشده کمتر دیده میشود.
از استادان بنام خاتم کاری در شیراز و ایران را میتوان به (استاد عبدالخالق گلریز خاتمی) ملقب به پدر خاتم ایران و (شادروان استاد عبدالعلی گلریز خاتمی) ٬(احمد روحانی) اشاره کرد که خود صاحب سبک در این رشتهٔ هنری میباشند.