تاج محل

تاج محل، میراث جهانی یونسکو :

سلام دوستان و کاربران سایت تخصصی  صنعت و صنایع صبح تون بخیر وشادی .امروز با مطلبی جدید تحت عنوان تاج محل در خدمت شما هستیم.

یکی از مناطق دیدنی کشور هندوستان تاج محل اسـت کـه لازم است توضیحاتی پیرامون آن بیان شود.
همانطور که مشخص است، نام این بنای زیبا ایرانی میباشد. این ساختمان بر پایه مخلوطی از معماری ایرانـی، هنـدی و اسـلامی تأسیس شده است و در سـاخت آن ۲۰۰۰۰ هنرمنـد و معمـار از نقاط مختلف آسیا به خصوص ایران، شبه قاره هند، آسیای میانـه و آناتولی شرکت داشته اند.

بدون شک تاج محل یکی از مهمترین آثار جهانی در زمینه ی هنر و معماری محسوب می شود. این بنای مهم در عهد حکومت شاه جهان امپراتور مغولان هند در قرن هفدهم میلادی بوجود آمد. گورکانیان یا مغولان کبیر مسلمان بودند و آثار آنان نیز جزء تمدن اسلام به حساب می آید، ذکر تواریخ هجری در کتیبه های بنا، آیات قرآنی، سبک های معماری اسلامی و….نیز در همین راستاست. تاثیر هنر و معماری ایرانی در این بنا هویدا و بسیاری از اصطلاحات رایج در مورد قسمت های مختلف بنا فارسی است، از جمله نام تاج محل (Tadji Mahal) واحد اندازه گیری به کار رفته در آن «گز» (gaz) و اصطلاحاتی چون چهارباغ (Chahar bagh)، کاروانسرا (Karvansara)، میهمان خانه (Mihman Khana)، و…ناشی از تاثیر فرهنگ و زبان ایرانیان بر این مجموعه می باشد. خطاط مجموعه، امانت خان شیرازی است. قوس های جناقی بنا تحت تاثیر معماری ایرانی است و با وجود اینکه معمار یا معماران واقعی آن دقیقا مشخص نیست، اما فرضیات موجود در این زمینه به عیسی ایرانی نیز اشاره دارد. در واقع هنر و معماری بنا، تلفیقی از هنر و معماری هند، عرب، ایران و مغول با غلبه نمودهای هنر و معماری اسلامی است.

آغاز ساخت تاج محل سـال ۱۶۳۲م. (۱۰۴۲ش) بـود و در سـال
۱۶۴۷م. (۱۰۵۷ش) تکمیل شد.
احمد معماری لاهوری و برادرش اسـتاد حمیـد لاهـوری (سـده
یــازدهم هجــری) ســرمعماران ایرانــی ســازنده تــاج محــل در
هندوستان بودهاند. در برخی متون نیز از عیسـی خـان شـیرازی و امانت خان شیرازی طغرانویس، که هر دو ایرانی بوده‌اند نام بـرده شده است، که خطاطی های روی در و دیوارهـای تـاج محـل بـه امانت خان واگذار شده بود.

تاج محل بنایی مجلَّل و رمز عشق ابدیست که سه قرن و نـیم از بنای آن میگذرد. اخلاص به عشقی رومانتیـک، از دوران بسـیار دور همچــون : «لیلــی و مجنــون»، «رومئــو و ژولیــت» و یــا «بخت النصر» که باغهای معلق بابـل را بـه نشـان وفـاداری بـرای همسرش ساخت که یکی از عجایب هفتگانه دنیاست، تاج محـل نیز یکی از عجایب هفتگانه دنیاست، تاج محل آرامگاه «ارجمنـد بانو بیگم» ملقب به ممتاز محل همسر محبوب «شاه جهان» پنجمین پادشاه گورکانی بود که در هند به پادشـاهی رسـید. ایـن بنـا بـه دستور شاه جهان برای نشان دادن عمق علاقـه و عشـق خـود بـه ممتاز محل ساخته است.

داستان بنای این مجموعه عمارات مجلل که در وسط آن گنبد تاج محل چون نگینی میدرخشد، بر ارزش تاریخی این شاهکار هنری افزوده اسـت. تـاج محـل، در واقـع، باشکوه ترین هدیه یک شاه به همسر از دست رفتـه اش اسـت و پایه‌های آن بر عشق وافر شاه جهـان گورکـانی بـه ممتـاز محـل ایرانی تبار استوار است. شاید اگر در سال ۱۶۰۷ میلادی شاهزاده خرم، که بعدا با نام شاه جهان شناخته شد، ارجمند بـانو بـیگم را که بعدا به ممتاز محل ملقب شد، نمیدید، امـروز از تـاج محـل خبری نبود.

ارجمند بانو دختر یکی از اشراف ایرانی با نام عبدالحسـن آصـف خان و متولد شهر آگرای هند بود. نور جهان، عمه ارجمنـد بـانو همسر محبوب جهانگیر، پدر شاهزاده خرم بود که در سیاسـت و دولتداری هم نقش بارزی داشت. شاهزاده خرم که در آتش عشق ارجمند بانو میسوخت، بنا به ضـوابط سـلطنتی بـا دو زن دیگـر ازدواج کرد که اولی از بستگان دربار صفوی ایران بود.

خرم پـس از پنج سال انتظار به وصلت ارجمند بانو رسید.
او پس از مراسم عروسی اعلام کرد که عروس تازه از سایر زنـان دربار برتر و «ممتاز محل» است. ازآن به بعد ارجمند بانو با همین نام و پسوند «بیگم» خطاب میشد. به نوشـته یـک تـاریخ نگـار دربار گورکانی هند که با نام «امینای قزوینی» از او یاد مـیشـود، پیوند شاهزاده با دو همسر دیگرش تنها حکم زناشـویی معمـولی را داشــت و «خــرم» هــیچ زن دیگــری را شایســته محبــت و شیفتگی ای که نثار ممتاز محل میکرد، نمیدانست. سـال ۱۶۲۸م.

شاهزاده خرم بر تخت طاووس هند نشسـت و بـه «شـاه جهـان» ملقب شد. ممتاز محل نمیخواست به مانند عمۀ قدرتمنـدش در امور اداری و سیاسـی دسـتی داشـته باشـد. در عـوض فهرسـت نامهای زنان بیوه و کودکان یتیم را ترتیب مـیداد و از شـوهرش میخواست که به نیازهای آنها رسیدگی کند و برای خانواده هـای بینوا نفقه تعیین میکرد. او نیز مانند شاه جهان بـه هنـر معمـاری علاقه داشت و در ساماندهی یک باغ کرانـه رود یامونـا در شـهر آگرا، جایی که سرانجام محل آخرت او شد، نقش داشت.

درگذشت ممتاز محل و وصیت او :

ممتاز محل همسر سوم شاه جهان در ۱۷ جون ۱۶۳۱ مـیلادی در هنگـام تولـد فرزنـد چهـاردهمش جـان باخـت. شـاه جهـان و
ممتاز محل در سال ۱۶۱۲ ازدواج کردند و ۱۸ سـال بـا یکـدیگر
زندگی کردند و ثمره این ازدواج ۱۴ فرزند بود که هفت تن زنده ماندند و بزرگ شدند.

در یکی از حمله های جنگی ممتـاز محـل همراه شاه جهان بود. او باردار و در ماههای آخر بارداری بود و در اثر وضع حمل جان باخت، این نوزاد چهـاردهمین فرزنـدی بـود که از ممتاز محل زائیده و دختر بـود کـه نـامش را گـوهره بـیگم گذاشتند. هنگام وفات، ممتاز محل ۳۹ سـال بـیش نداشـت او از شوهرش درخواست کرد که پـس از وی زنـی نگیـرد و بـرای او مقبره ای بسازد که بدان نام وی جاوید بماند. شاه جهان، تا از چنگ رخوت رها شد، در اجرای وصـیت ممتـاز محل بهترین معماران و خوشنویسان را از سراسر هند و بیرون از آن فرا خواند تا بنای یادبود محبوب ازدست رفته اش را در شـهر آگرا، پایتخت امپراتوری گورکانی، بسازند.

تاریخ نگاران آن دوران، از این بنای یادبود با نـام «روضـه ممتـاز محل» یاد کرده‌اند و برخی بر این نظرند که «تاج محل» مخفـف «ممتاز محل» است. «پیتر مانـدی»، جهـانگرد اروپـایی سـده ۱۷ میلادی نیز در نوشته هایش از «تاجِ محل، ملکه دربـار گورکـانی» نام میبرد.

خود شاه جهان هم که سالها بعد، به دست پسرش اورنگ زیـب شکست خورد و مدتی در زندان لعل قلعه بـه سـر بـرد، پـس از درگذشت کنار ممتاز محل زیر گنبد تاج محل بـه خـاک سـپرده شد.
کنار سنگ مرمر قبر ممتاز بانو به خط نسخ فارسی رایج دوره صفویه نوشته شده‌ است: مرقد منور ارجمند بانو بیگم مخاطب بممتاز محل متوفی سنه…

کنار سنگ گور شاه جهان نوشته شده:
مرقد مطهر اعلی حضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه جهان طاب ثراه سنه ۱۰۷۶ ق

تعدادی از سنگ نوشته‌های فارسی با خط نستعلیق. ۱- قصر قلعه اگرا شاه جهان ۲- قصر اکبر شاه ۳- سنگ نوشته‌های فارسی درگاه جهانگیر ۴- نوشته‌های قبر تاج محل ممتاز محل

معماری باغ و ساختمان تاج محل

شاه جهان جایگاهی را در کنار «رود جمنا» برای این بنـای بـزرگ برگزید. تاج محل مقبره ای است با ۵۸ متر بلندی، ۵۶ متر پهنا که در نزدیکی اگرا در ایالت اوتـارپرادش هندوسـتان بـر روی یـک صفه عظیم ۱۰۰ متر × ۱۰۰ متر مرمرین ساخته شده اسـت. ایـن بنای بزرگ، در یک باغ پهناور ۱۸ هکتاری قرار دارد، که در مرکز این باغ نهر آب طولانی وجود دارد و به شیوه چهارباغ های ایرانی ساخته شده است.

شاه جهان قصد داشت برای خود نیـز آرامگـاهی در کرانـه دیگـر «رود جمنا» و برابر آن بسازد و این دو بنا را با پلـی بـه یکـدیگر متصل سازد به نشانه آنکه پیوند او و همسرش از جریان زمان هم در میگذرد. قرار بود که بر خلاف نمای تاج محـل کـه از مرمـر سفید است، آرامگاه شاه از مرمر سیاه باشد. اما سرنوشت بر ایـن شد که آرامگاه دوم هرگز برپا نشود و شاه در کنار همسرش آرام گیرد.

تاج محل از سال ۱۹۸۳ جزو میراث جهانی یونسکو درآمده و در نظر سنجی بزرگ جهانی در سال ۲۰۰۷ میلادی کـه در ۸ ژوئیـه همان سال نتیجه آن اعلام گردید این بنا در شمار یکی از عجایب هفتگانه جهان در دوران حاضر شناخته شد.

در دو طرف بنای اصـلی دو بنـای کـوچکتر و قرینـه بـه چشـم
میخورد که در سمت غرب یک مسجد سه گنبـدی وجـود دارد
که از ماسه سنگ (قهوه ای مایل به قرمز) ساخته شده و در شـرق بنایی است که زمانی به مثابه مهمانسرا به کار میرفته است.

گفته میشود برای ساخت این بنا بیست هـزار کـارگر، اسـتادکار، معمار، سنگتراش، نقاش، فلزکار و جواهرتراش به مدت بیسـت و دو سال کار کرده‌اند.

جزئیات معماری تاج محل :

تاج محل یکی از معروف ترین مجموعه‌ های آرامگاه گردشــگری در جهان اســت که بسیاری از مردم جهان حداقل نام آن را شنیده‌اند و عده بســیاری با برخی از فضاهای آن از طریق تصاویر آن آشنا هستند.
این شــهرت و اعتبار را میتوان نمایان گر بخشی از ارزشهای هنری نهفته در این مجموعه دانست. این مجموعه برای ایرانیان از این جهت اهمیت دارد که الگوی طراحی آن براســاس الگوهای طراحی معماری ایرانی اســتوار اســت و بازتاب فرهنگ معماری ایران در ســرزمین هند اســت که در دوره گورکانیان در تــداوم معماری تیموری در آنجا شــکل گرفت و توســعه یافت. تاج محل مزار ارجمند بانو، همسر شاه جهان و دختر آصف خان و نوه میرزا غیاث الدین شــیرازى مى باشد (غروى،۱۳۴۸،۳۴) این مجموعه یک باغ_مزار اســت، یعنی مزار یا آرامگاهــی که در ترکیب با یک باغ طراحی و ســاخته شده است. اینگونه از آرامگاهها را میتوان یکی از نمادین ترین بناهای آرامگاهی در جهان اسلام به‌شمار آورد، زیرا باغ یکی از نشانه ها یا نمادهای جهان آخرت یعنی بهشــت دانســته شــده که فضایی برای نیکوکاران و مومنان است. بما توجــه به این که کمابیــش همه یا بســیاری از طرحهای نمادین چهارتایی مانند چهارباغ، چهارســو، چهار ایوانی، چهارمنار، چهارصفه در طراحــی و ســاخت این مجموعه به کار رفته اســت، میتوان حدس زد کــه مفاهیم و نمادهایی در طراحی ایــن مجموعه مورد توجه بوده که برخی از آنها هنوز بازشناســى و تفســیر نشــده اند، زیرا نوشته ها و کتابهــای موجود نشــان میدهد که هنوز محققــان ایرانی چندان بــر روی این مجموعه بررســی انجام نداده انــد و محققان غیر ایرانی نیز به ســبب عدم آشــنایی کافی با فرهنگ، هنر و معماری ایران، به ارتبــاط طراحی این مجموعه با طرحهای نمادین ایرانی توجه چندانی نداشته‌اند.

روش تحقیق

متغیرهــای پژوهــش مربوط به دوران گذشــته هســتند و با نگرش و رویکردی تفســیرگرایانه به آنها توجه شــده، به همین ســبب از روش تحقیق تاریخی_تفســیری اســتفاده شده اســت. پدیده های فرهنگی، نقش متغیرهای مســتقل و شکل و طرح عرصه‌ها و فضاهای معماری، نقش متغیرهای وابسته را دارند. جامعه آماری تحقیق از یک سو شامل مجموعه تاج محل و از سوی دیگر شامل آثاری از معماری ایرانی است که ویژگی های مشــترکی با تاج محل دارند. گردآوری اطلاعات هم به شکل اسنادی و هم به صورت میدانی بوده است. پژوهــش ها مربوط به دوران گذشــته هســتند و با نگرش و رویکردی تفســیرگرایانه به آنها توجه شــده، به همین ســبب از روش تحقیق تاریخی _ تفســیری اســتفاده شده اســت. پدیده های فرهنگی، نقش متغیرهای مســتقل و شکل و طرح عرصه ها و فضاهای معماری، نقش متغیرهای وابسته را دارند. جامعه آماری تحقیق از یک سو شامل مجموعه تاج محل و از سوی دیگر شامل آثاری از معماری ایرانی است که ویژگی‌های مشــترکی با تاج محل دارند. گردآوری اطلاعات هم به شکل اسنادی و هم به صورت میدانی بوده است.

پیشینه تحقیق

خانم اباکخ را میتوان از محققان برجسته ای دانست که بیش از دو دهه است که درباره معماری هند به ویژه معماری دوره گورکانی در آن سرزمین تحقیق و بررسی میکند و آثاری منتشر کرده است. وی کتابی با عنوان (هنر و اندیشه امپراتوری مغول) نوشته که به سال ۲۰۰۱ منتشر شده است. کتاب دیگر وی با عنوان (مجموعه تاج محل) به سال ۲۰۰۶ منتشر شده است که بهترین اثر موجود درباره تاج محل به شمار می آید. نگارنده در سال ۱۳۷۸ کتابی با عنوان « تداوم طراحی باغ ایرانی در تاج محل » را تالیف و منتشر کرده است.

چارچوب نظری

عوامل متنوعی بر شکل گیری فضاهای معماری در گذشته تأثیر می گذاشته اند که در یک طبقه بندی ساده آنها را میتوان به دو گروه به شرح زیر طبقه بندی کرد:

۱) عوامل مادی و محیطی  ۲) عوامل فرهنگی و انسانی

عوامل مادی و محیطی شامل پدیده هایی بود مانند مصالح قابل دسترس، خصوصیات محیطی و جغرافیایی عرصه ای که یک فضای معماری در آن ساخته میشد. خصوصیات کارکردی فعالیت یا فعالیت هایی که یک فضا برای آن طراحی و بر پا میشد و همچنین عوامل و پدیده های اقتصادی که به بودجه در نظر گرفته برای هر فضای معماری و امکانات قابل تهیه برای طراحی و ساخت فضا مربوط می شود، از دیگر عوامل مادی هستند. عوامل فرهنگی و انسانی شامل پدیده هایی مانند تاریخ و فرهنگ جامعه می شود که بازتاب آن در هنرها و از جمله در معماری به صورت مجموعه ای از قواعد، شکل ها و نمادها تجلی می یافته و سنتهای هنری را شکل می داده است که نقش مهمی در شکل گیری آثار هنری داشته است. انواع فضاهای معماری را از جنبه چگونگی تأثیر عوامل و پدیده های فرهنگی در آنها میتوان به این شرح به چهار گونه طبقه بندی کرد :

۱) فضاهای آیینی

مانند معابد، مساجد، آرامگاه ها و زیارتگاه ها و فضاهای مقدس که به سبب نوع کارکرد و ارزشهای نهفته در آنها، بیشترین نمادپردازی در طراحی و ساخت آنها نسبت به سایر فضاها صورت می گرفت و آنها را میتوان بهترین بازتاب فرهنگ، اعتقادات و باورهای یک جامعه دانست. شولتز زیارت را نماد مهم هستی بشر و حاکی از علاقه و عشق او به برخی پدیده ها و انسانها دانسته است .

۲) فضاهای عمومی _ آیینی

مانند مدرسه های قدیمی و کاروانسراهای مهم نیز افزون بر این که بر اساس نیازهای کارکردی و شرایط محیطی و اقلیمی طراحی و ساخته می شدند، در مواردی برخی از نمادهای آیینی را در طراحی آنها مورد استفاده قرار می دادند، چنان که در ایران از طرح های چهار ایوانی برای طراحی مدرسه ها و کاروانسراهای بزرگ و مهم استفاده می کردند.

۳) فضاهای سکونتگاهی

مانند انواع گوناگون خانه ها که در بین فضاهای معماری، بیشترین تأثیر پذیری را از پدیده های محیطی و اقلیمی داشته اند و به همین سبب است که ترکیب حجمی و نقشه واحدهای مسکونی هر یک از مناطق اقلیمی گوناگون ایران به گونه ای متناسب با شرایط همان محیط شکل گرفته و با دیگر محیط ها متفاوت است پدیده های فرهنگی و آیینی در طراحی و ساخت واحدهای مسکونی نیز چه در ایران و چه در سایر سرزمین ها در گذشته تاثیر داشته است راپوپورت به برخی از نمونه های مربوط به واحدها و مجتمع های مسکونی که پدیده های فرهنگی در طراحی و ساخت آنها مؤثر بوده اشاره کرده است البته پدیده های فرهنگی و آیینی در طراحی برخی از شهرهای دوران باستان به ویژه شهرهای زیارتی و برخی از شهرهای آیینی حکومتی نقش مهمی داشته است چنان که نقش چلیپا و طرح های چهار تایی هم در برخی شهرهای باستانی ایران و هم در طراحی بعضی از شهرهای هندی تأثیر داشته است.

۴) فضاهای خدماتی

مانند حمام، آب انبار و انبار بیش از هر چیز تحت تأثیر پدیده ها و عوامل کار کردی، محیطی و اقتصادی قرار داشته اند و نقش فرهنگی و آیینی به صورت اندک و تنها در برخی از نمونه های مهم ممکن بود در تزیینات بازتاب یابد. به این ترتیب میتوان بیان کرد که پدیده های آیینی و فرهنگی در بناهای خدماتی کمترین تأثیر را نسبت به سایر انواع بناها داشته است ویترو وپوس، معمار رومی در قرن اول پیش از میلاد درباره تأثیر فرهنگ و برخی از هنرها در شکل گیری فضاهای معماری و ضرورت آگاهی معماران از این گونه دانش ها چنین نوشته است و معرفتی گسترده از تاریخ لازم است، زیرا در میان بخش های تزیینی ساختمان بسیاری از نقوش هستند که معنی نهفته در آن را باید بتواند برای دیگران بیان کند . و اما فلسفه که معمار را بلندنظر می سازد، نه خودبین، و خاضع، عادل و درستکار می سازد بدون آزمندی پس معمار نباید باشد و نمی تواند بود ادیبی چنان که ارسطوخس بود، هرچند از ادب بی بهره نباشد، نیز موسیقیدانی چنان که اریستوکزئوس بود، هرچند از علم موسیقی بی بهره نباشد، نیز نقاشی چنان که آپلس بوده هرچند در طراحی بی مهارت نباشد، نیز مجسمه سازی چنان که بیرون بود» بنابراین در تاج محل که یک فضای آرامگاهی بوده است، می توان انتظار داشت که نمادپردازی به شکلی گسترده در طراحی و ساخت مجموعه به کار رفته باشد، به ویژه آن که آرامگاه در بسیاری از سرزمینهای اسلامی اهمیت آیینی، نمادین و هنری بسیار زیادی داشته است.

توصیف مجموعه تاج محل تاج

محل در نزدیکی شهر آگرا و در کنار رودخانه جمنا قرار دارد. زمین آن مستطیلی با اندازه های ۱۱۱۲/۵ * ۳۷۳ گز تقریبا برابر با ۹۰۱ * ۳۰۲ متر ( ۲۰۰۶ , ۱۰۳ ,Koch) است که محور طولی آن عمود بر رودخانه است، این مجموعه از چهار عرصه تشکیل شده است :

عرصه اول که به شکل مستطیل است، در کنار رودخانه قرار دارد و بناهای آن بر روی سکویی مرتفع قرار گرفته است، سکوی اصلی این عرصه از سنگ سرخ است. در وسط این سکو، یک سکوی دیگر با سنگ مرمر سفید ساخته شده که ساختمان مزار در روی آن قرار داده شده است. در دو انتهای این عرصه دو ساختمان کاملا یکسان ساخته شده که یکی به مسجد و دیگری به مهمان خانه اختصاص یافته است. تنها تفاوت این دو در این است که سنگ فرش کف مسجد با طرح جانمازی مزین شده و در دیوار قبله آن یک محراب طراحی و ساخته شده است (ملا عبدالحمید لاهوری، ۱۸۶۷، ۳۸۳). به همین سبب بعدها به ساختمان مهمان خانه، جواب نیز گفته اند، یعنی آن را جواب یا پاسخ یا بازتاب آیینه وار ساختمان مسجد دانسته اند. در چهار گوشه این عرصه، چهار برج قرار داده شده است.

عرصه دوم یعنی باغ به شکل مربع با طرح چهار باغ است که هر یک از چهار بخش باغ دوباره به چهار قسمت دیگر تقسیم شده است، چهار نهر در وسط این عرصه و یک حوض در وسط آن قرار دارد. سه دروازه در انتهای سه بخش محورهای عمود برهم ساخته شده و بخش چهارم به سوی ساختمان آرامگاه گشوده مانده است .

عرصه سوم به شکل مستطیل و موسوم به جلوخانه است. چهار فضا در چهار گوشه این عرصه وجود دارد که برای کارکنان و خدمت کاران مجموعه در نظر گرفته شده بود. چهار دروازه در امتداد دو محور اصلی این فضا وجود دارد. دروازه اصلی و مهم یعنی دروازه ای که ورود به باغ و سپس مزار از طریق آن انجام می شود، در وسط جبهه شمالی میدان جلوخانه قرار دارد. دروازه ورودی عمقی تقریبا سه برابر عمق بدنه آن جبهه دارد، به همین سبب دروازه ورودی از هر دو طرف (به سمت باغ و به سمت میدان جلوخانه) به شکل بیرون زده ساخته شده است. بعدها دو مقبره در دو سو به این فضا اضافه شده است (۱۶ ,۲۰۰۶ ,Kokh).

عرصه چهارم به شکل مستطیل نزدیک به مربع است که در جنوبی ترین بخش مجموعه قرار گرفته و از طریق سه دروازه امکان ورود به آن وجود داشته است. این فضا که چهارسو بازار خوانده شده از دو راه متقاطع به شکل چهارسو و چهار کاروانسرا در چهار طرف این عرصه تشکیل شده است که اینک تخریب شده است.

چگونگی کاربرد عددهای نمادین

در طراحی مجموعه ها و فضاهای آیینی از برخی انواع نمادپردازی و به خصوص نمادپردازی عددی استفاده می شده است. شاید بتوان بیان کرد که تاج محل در بین همه مجموعه های آرامگاهی باقی مانده در جهان اسلام از جنبه نمادپردازی عددی در طراحی آن، جنبهای ویژه دارد و از این لحاظ بی نظیر است. می توان بیان کرد که کمابیش همه طرحهای چهارتایی مهم در طراحی آن مورد استفاده قرار گرفته است. نام و چگونگی استفاده از طرح های چهارتایی ایرانی در مجموعه به شرح زیر است :

برخی از طرح های مهم چهار تایی

طرح چهار طاق:

طرح چهارطاق که شامل چهار پایه، چهار طاق و یک سقف قوسی شکل است، زمینه اصلی شکل گیری گنبد در ایران بوده است و بسیاری از فضاها و بناهای آیینی با استفاده از آن در دوران باستان و دوران اسلامی طراحی و ساخته شده است. این طرح در فرهنگ و سرزمین ایران که در بیشتر نواحی آن از سازه های بنایی به ویژه سازه های قوسی شکل با آجر و ملات، سنگ و ملات یا خشت و گل استفاده می شده، چنان همواره مورد بهره برداری قرار داشت که نام آن در دوران اسلامی فراتر از حوزه معماری نیز مورد استفاده قرار گرفت و در ادبیات عامه و ادبیات عرفانی از آن بهره برداری میشده است. چنان که سهروردی در رساله فی تحقیقه العشق” درباره شارستان وجود چنین نوشته است: ” هر که خواهد بدان شارستان رسد ازین چهارطاق شش طناب بگسلد و کمندی سازد و زین ذوق بر مرکب شوق نهند” در متن کتاب پادشاهنامه (متعلق به قرن یازده هجری قمری)، در توضیح فضای گنبد اصلی آرامگاه و بخش های گوناگون آن به “چارطاق” اصلی گنبد اشاره کرده است. همچنین در توضیح عناصر و اجزای چهار منار واقع در کنج کرسی ساختمان آرامگاه به چارطاقی واقع در بالای آنها چنین اشاره شده است: ” در هر زاویه کرسی سنگ مرمر که از روی زمین بیست و سه گز مرتفع است مناری ست زینه دار از سنگ مذکور … و بر فرق آن چارطاقی از همان سنگ”

طرح چهار ایوانی برون گرا:

در متن پادشاهنامه از طرح چهار ایوانی نام برده نشده است، اما به طرح عمارت دروازه به عنوان ساختمانی با چهار پیشطاق (ایوان) چنین اشاره شده است: ” در جهت شمالی و جنوبی این عمارت دو پیشطاقی است هر یکی به طول شانزده گز و عرض نه و ارتفاع بیست و پنچ و در سمت شرقی و غربی دو پیشطاق است، هر کدام به طول دوازده گز و عرض هفت و ارتفاع نوزده” (همان، ۳۲۵). افزون بر این می توان طرح آرامگاه را که هشت بهشت است، نوعی چهار ایوانی برونگرا نیز به شمار آورد، زیرا چهار ایوان اصلی و بزرگ به چهار سمت قرار دارد.

طرح چهار باغ:

طرح عرصه باغ به شکل چهار باغ کامل، یعنی متشکل از فضایی مربع شکل با چهار خیابان اصلی و چهار عرصه فضای سبز است که در مرکز آن یک چبوتره و حوضی با شماری فواره است. متن پادشاهنامه درباره باغ چنین است:” پایان کرسی سنگ سرخ باغی است فردوس آیین به طول و عرض سه صد و شست و هشت گز مشحون باقسام ریحان و انواع اشجار. در چهار خیابان وسط باغ که به عرض چهل ذراع است ….” از این واژه در متون انگلیسی نیز به همین شکل استفاده شده است.

طرح چهارسو:

چهارمین بخش مجموعه عبارت از بازاری با طرح چهارسو بازار است. در این باره چنین نوشته شده است:” جنوبی ضلع جلوخانه چارسو بازاری است که عرض بازار شرقی و غربی آن نود گز است و شمالی و جنوبی سی” افزون بر طرحهای مشهور چهارتایی از شماری طرح های چهارتایی دیگر نیز استفاده شده است که برخی از آنها در ادامه مورد اشاره قرار گرفته اند.

طرح چهار منار:

به نظر می رسد که توجه به طرح چهار منار از دوره تیموری به بعد به شکل تثبیت شده و به عنوان یک گونه از طراحی، مورد استفاده قرار گرفت و سپس به فرهنگ معماری اسلامی هند وارد شد. در طراحی آرامگاه، از طرح چهار منار استفاده شده است، که در چهار گوشه سکوی عمارت مزار به شکل مستقل از بنا ساخته شدهاند و در این زمینه نوعی نوآوری به شمار می آید.

طرح چهار برج:

طراحی و ساخت چهار برج در گوشه های برخی از بناها به ویژه کاروانسراها و قلعه ها از لحاظ کاربردی پدیده ای کهن به شمار می آید و شاید پیشینه آن به دوران پیش از اسلام برسد، در حالی که بر اساس اطلاعات موجود می توان بیان کرد که این پدیده در دوره تیموریان به یک ویژگی سبکی تبدیل شد، چنان که در چهار کنج بیرونی برخی از مساجد و مدارس نیز چهار برج یا برج- منار قرار میدادند، بدون آن که هیچ ضرورت کارکردی وجود داشته باشد. در این مورد چنین نوشته شده است:” در چهار کنج کرسی سنگ سرخ چهار برج مثمن سه طبقه واقع شده و طبقه سوم آن گنبدی سقف است” (همان، ۳۲۷) در چهار طرف باغ نیز چهار برج وجود دارد.

طرح چهار دروازه:

زمان شکل گیری طرح های چهار دروازه در فضاهای معماری چندان آشکار نیست، هر چند که در عرصه طراحی شهری براساس اسناد موجود می توان پیشینه آن را به دوران پیش از اسلام نسبت داد (سلطان زاده، ۱۳۸۹، ۷۸) چهار دروازه در میان چهار جبهه جلوخانه وجود دارد از این طرح در ساخت برخی شهرها و فضاهای شهری طراحی شده استفاده می کردند.

طرح هشت بهشت:

طرح هشت بهشت یکی از طرح های بسیار مهم در معماری اسلامی به شمار می آید که به نظر میرسد از اواخر دوره ایلخانی و به ویژه در دوره تیموری معمول شد. این طرح را میتوان شکل توسعه یافته طرح چهار ایوانی برونگرا دانست که افزون بر چهار ایوان اصلی آن که در چهار طرف ساختمان قرار دارد، چهار کنج نیز دارد. نقشه عمارت آرامگاه به شکل هشت بهشت است. درباره عمارت آرامگاه چنین نوشته شده است: ” درون گنبد در اضلاع هشتگانه آن هشت نشیمن دو طبقه ….. میانه گنبد مضجع فیض مرتع آن قدوه مطهرات …. است” (ملا عبدالحمید لاهوری، ۱۸۶۷، ۳۲۷).

سایر کاربردهای متنوع و فراوان عدد چهار در طراحی

در طراحی بسیاری از عناصر و ترکیب های مجموعه از عدد چهار استفاده شده است، که به چند مورد می توان چنین اشاره کرد:

چهار برج در گوشه های کرسی عمارت مزار؛ چهار خانه (اتاق) مربع در چهار جهت نشیمن های گنبدخانه؛ چهار چتری عمارت آرامگاه چهار برج – منار در چهار گوشه ساختمان مسجد و میهمان خانه؛ چهار برج – منار در چهار گوشه ساختمان دروازه اصلی؛ چهار خانه (اتاق) مربع در چهار زاویه عمارت دروازه اصلی؛ چهار فضا در چهار کنج جلوخانه؛ چهار کاروانسرا در چهار کنج چارسو بازار

کاربرد اعداد ۲ ، ۵ ، ۳ و ۷ در طراحی تاج محل

کاربرد عدد دو :

عدد دو را می توان یکی از عام ترین اعدادی دانست که کمابیش در همه یا بسیاری از فضاهای معماری به کار میرفته است، زیرا در ساده ترین شکل می توان به خصوصیت متقارن، متعادل و ایستای آن اشاره کرد. البته در مواردی که از ترکیب های دوتایی بدون توجه به جنبه های ایستایی و دور از مقاصد کارکردی استفاده شده باشد، می توان کاربرد آن را به عنوان نمادپردازی مورد بررسی قرار داد، زیرا موضوع زوجیت و ثنویت از پدیده های مهم طبیعی است که در همه یا بسیاری از فرهنگ ها و تمدن های کهن به صورت های گوناگون از آن در نمادپردازی های هنری استفاده می کردند. کاربرد زوج منار در دوسری ایوان های عمارت مزار و همچنین کاربرد زوج منار در دوسوی ایوان های عمارت دروازه های جلوخان و سایر بخش ها را می توان به سبب اهمیت نمادین آن تبیین کرد تقارن آینه وار عمارت مسجد و عمارت میهمان خانه را نیز که در دو سوی عمارت آرامگاه ساخته شده اند می توان با توجه به جنبه نمادین عدد دو تبیین کرد، زیرا هیچ دلیل کار کردی برای طراحی و ساخت آنها به صورت ساخته شده در وضع موجود نمی توان در نظر گرفت.

کاربرد عدد سه :

استفاده از سه گنبد برای شکل دهی به فضای شبستان مسجد یکی از ویژگی های مهم و سبکی مساجد هند در دوره گورکانیان است که به عنوان یک خصوصیت مهم از هند به برخی از کشورهای جنوب شرق آسیا نیز نفوذ کرده است و اینک در کشورهایی مانند مالزی و اندونزی می توان حتی بازتاب آن را در برخی از مساجد معاصر مشاهده کرد. در مساجد کوچک هند مانند موتی مسجد در آگرا و حتی در برخی از موارد در مساجد جامع بزرگ مانند مسجد جامع دهلی، شبستان از سه گنبدخانه شکل گرفته است که اندازه فضای گنبدخانه و گنبدها متناسب با وسعت و اهمیت مسجد متفاوت است. در مساجد با شبستان بزرگ نیز سه گنبد را به صورت بزرگ و برجسته میساختند تا روی آنها تأکید شود. این ویژگی پیش از طراحی و ساخت تاج محل در معماری دوره اسلامی در هند شکل گرفته بود، به همین سبب در طراحی و ساخت مسجد و میهمان خانه از ترکیب سه گنبدی استفاده شده است که شمار گنبدهای آن تنها جنبه نمادین دارد همچنین هر یک از چهار منار واقع در چهار گوشه سکوی عمارت، ساختاری سه قسمتی دارد و ممکن است که با توجه سایر نمادپردازی های عددی در این مجموعه، این ترکیب سه قسمتی و کاربرد عدد سه را نیز بتوان نمادین تفسیر کرد.

کاربرد عدد پنج :

کاربرد عدد پنج را در یکی از بارزترین شکل های آن می توان در ترکیب پنج تایی گنبد با چهار چتری واقع در چهار طرف آن مشاهده کرد. تیتوس بورکهارت این ترکیب پنج تایی را به فرهنگ هندو نسبت داده است (بورکهارت ۱۳۶۵، ۱۸۴؛ ۹۵ ,۱۹۹۰ ,Tilloston) در حالی که در بخش فرضیه ها وجود چنین ترکیب حجمی در معماری ایرانی در دوران گذشته و پیش از طراحی و ساخت تاج محل مورد اشاره قرار خواهد گرفت.

کاربرد عدد هفت :

عدد هفت به طور معمول در نقشه یا پلان ساختمان ها مورد استفاده قرار نمی گرفت، زیرا از لحاظ ایستایی، تقارن و تعادل نمی توانست برای الگوهای معمول طراحی چندان مناسب باشد، اما در مواردی در نماها، نقش ها و برخی از عناصر مورد استفاده قرار می گرفت. در تاج محل حداقل در یک مورد از عدد هفت استفاده شده است و آن مربوط به شمار چو کهندهای واقع در بالای دروازه اصلی ورودی به چهار باغ است. در متن پادشاهنامه درباره آن چنین نوشته شده است: ” بر فراز روی کار دروازه جانب درون و بیرون هفت چو کهندی است که کلاه آن از سنگ مرمر است، در چار کنج این عمارت چهار منار در کمال تکلف و زیبایی است ” (ملا عبدالحمید لاهوری، ۱۸۶۷، ۳۲۵). البته اینک یازده چو کهند (گنبد کوچک تزیینی) در بالای دروازه وجود دارد و می توان حدس زد، در زمانی که چو کهندهای اصلی آسیب دیده بودند، آنها را تخریب و به جای آنها به واسطه عدم توجه به عدد مقدس آنها، یازده چو کهند جدید در جای آنها ساخته اند.