بافتنی‌های سنتی و نمدی

بافتنی‌های سنتی و نمدی

• شال نمدی

شال نمدی قطعه‌ای نمد به عرض ۱۵ سانتی‌متر در طول یک متر است که از جنس پشم ورگن و به صورت نمد درست می‌شود. از آن برای بستن کمر (روی کلیه) استفاده می‌شود. چون مناطق کوهستانی پر برف و سرد است، بسیاری از مردم مناطق سردسیر از آن استفاده می‌کنند؛ به خصوص منطقه اورامانات کرمانشاه و کردستان.این بافتنی سنتی نیز قدمت چند هزار ساله دارد و از بافتنی‌های اصیل و سنتی است که در نقوش سنگی حکاکی شده در طاق بستان و تخت جمشید، نمونه‌های زیادی از کلاه و لباس نمدی می‌بینیم که اسناد تاریخی این هنر – صنعت هستند. همچنین در دوره اشکانی نیز بافتنی‌های نمدی به چشم می‌خورد.امروزه برای دوام بیشتر آن، بخش حاشیه را با پارچه می دوزند. رنگ‌های این بافتنی نمدی سفید، قهوه‌ای و مشکی است که رنگ طبیعی دارد. نحوه ساخت شال نمدی مثل نمد انجام می‌شود.

• خامه زین

خامه زین از بافتنی‌های دیگر نوع نمدی است و با همان روش ساخت نمد توسط مردان درست می‌شود. خامه زین بیشتر برای زیر زین اسب و به شکل لوزی ساخته می‌شود. بعد از ساخت خامه زین، آن را روی اسب می‌اندازند و زین را روی آن می‌بندند تا زین، اسب را اذیت نکند.این بافتنی را زیاد نمی‌کوبند، به همین جهت به آن خامه زین می‌گویند. خامه زین انعطاف و نرمی زیادی دارد که بین جسم سخت زین و پوست حیوان قرار می‌گیرد.

• فرجی (پالتو محلی اصیل)

فرجی یا کوله بال یا کرک، از لباس‌های محلی و بومی استان کرمانشاه، کردستان و همدان است که در قدیم با پشم بره یا به اصطلاح «ورگن» درست می‌شده است. فرجی ملزومات زیادی برای ساخت نیاز نداشته و مردانِ هنرمندِ نمد مال که سازنده فرجی بوده‌اند، به همراه عشایر در روستاها یا شهرها این پالتو را درست می‌کردند.

فرجی و رنگ آن

معمولا فرجی را از رنگ‌های روشن می‌سازند. البته گاهی از رنگ‌های طبیعی پشم، مانند قهوه‌ای و مشکی استفاده می‌شود.فرجی در مناطق گرمسیری کاربرد کمتری دارد و چون عشایر به ییلاق و قشلاق می‌روند از رنگ‌های روشن بیشتر استفاده می کنند.فرجی نقش خاصی ندارد؛ سدگی، بی آلایشی، صفا، صمیمیت و یکرنگی در این روپوش سنتی و محلی اصیل ایرانی مشهود است.مواد اولیه ساخت فرجی از پشم احشامی است که خود سازنده‌ها دارند. در اصطلاح گفته می‌شود که فرجی کمپوزیسیون یا ترکیب‌بندی خاصی با محیط زندگی دارد.از مناطق مهم بافت فرجی می‌توان به استان لرستان، کردستان، اردبیل، کرمانشاه، اورامانات و اسلام آباد غرب اشاره کرد.

انواع فرجی

فرجی را به سه نوع تقسیم می‌کنند: بال بلند، بال کوتاه، بال کیپ (کرک)

فرجی بال بلند

این نوع از فرجی برای استفاده فرد بزرگ خانه ساخته می‌شود، چون به نسبت نوع جیب آن که از داخل بال‌ها تعبیه شده است هیبت شخصیتی خاصی دارد.

فرجی بال کوتاه

فرجی بال کوتاه حالت کت و جلیقه دارد و برای افرادی که جثه متوسط دارند استفاده می‌شود.

فرجی بال کیپ (کرک)

فرجی بال کیپ، ساده و بدون جیب است. این نوع فرجی برای استفاده چوپانان ساخته می‌شود که معمولاً به جای جیب، جای دو دست روی شکم از داخل دارد. معمولاً در هنگام سرما دست‌ها را داخل آن قرار می‌دهند و با طناب پشمی کمر را می‌بندند که حالت آماده‌تری برای استفاده کننده که چوپانان است دارد. کرک از کوله بال یا بالِ بلند، بلندتر است.

موارد استفاده فرجی

فرجی پالتویی برای روزهای سرد، پتویی برای خوابیدن، چتری برای روزهای بارانی، سایه‌بانی برای روزهای گرم و سلاحی برای دفاع در مقابل حیوانات درنده است. با توجه به اینکه فرجی از جنس پشم است، در هنگام حمله مار، گرگ یا پلنگ که در مناطق گرمسیری زیاد است، با گاز زدن حیوان، دندان‌هایش در فرجی که پشم است گیر می‌کند. دندان‌ها در پشم فرو می‌روند و دندان‌های بالا و پایین در هم چفت می‌شوند؛ به این ترتیب دیگر کاری از حیوان درنده ساخته نیست. سپس چوپانان با ضربات عصا یا چوب دستی، حیوان را از پا در می‌آورند. علاوه بر این، در روزهای بارانی چوپانان در صحرا زیر خود را سنگ چین می‌کنند و برای نرمی بیشتر، برگ‌هایی را بر روی سنگ می‌چینند. سپس سر را در یک گوشه کرک فرو برده، یک طرف فرجی را در زیر و طرف دیگر را روی خود می‌اندازند.باران به شدت می‌بارد و آب از لای سنگ‌های زیرش جریان پیدا می‌کند. چوپان به خواب می رود و شب بارانی را به راحتی به صبح می‌رساند. معمولا این عمل در طول فصل ادامه دارد.

فرجی در مقابل باد و باران بسیار مقاوم است و در مقابل آتش نیز دیر می‌سوزد. حتی اگر خیس شود گلوله بر آن کارگر نیست و سپری در مقابل گلوله تفنگ است .اگر فرجی با این ویژگی‌های منحصربه‌فرد نباشد، افراد دامدار کوهستان نشین دوام نمی‌آورند. اما می‌بینیم که همیشه سرحال، با نشاط و پر جنب و جوش زندگی خود را می‌گذرانند. بنابراین این لباسی سنتی و صنعت دستی، قابلیت‌های بسیار بالایی دارد که به قسمت‌های کوچکی از آن اشاره شد.مردان فرجی را به گونه‌ای می‌سازند که هنگام زاییدن بره‌ها (که معمولا برای عشایر به کررات اتفاق می‌افتد) یک گوشه آن را بالا آورده، (از داخل) بره یا بزغاله را در آن قرار داده و سپس سر آن را از جلو بیرون می‌آورند تا راحت نفس بکشد. گوشه فرجی را داخل جیب می‌کنند تا جای گرمی برای بره آنها باشد که باعث می‌شود گله‌دار از کار خود عقب نماند و به راحتی آن را حمل کند. لازم به ذکر است که در بعضی گویش‌های منطقه فرجی را فرنجی نیز تلفظ می‌کنند.

قدمت و سابقه فرجی

با توجه به بررسی نقش برجسته‌های دوران مختلف هخامنشیان مشخص می‌شود از این تن پوش استفاده‌های مختلف نموده‌اند. برای نمونه می‌توانیم به کت و کلاه آن در شکل‌های مختلف اشاره کنیم. انواع فرجی در حجاری‌های آن زمان تا بیش از سه هزار سال قبل وجود دارد که قدمت و سابقه‌ی این تن‌پوش اصیل ایرانی را نشان می‌دهد. علاوه بر تن‌پوش، از این جنس صنعت دستی در موراد دیگری مانند زیرانداز (نمد) سپر، کلاه، زین و غیره استفاده می‌شده است.