انواع دوختهای سوزن دوزی بلوچی
انواع دوختهای سوزن دوزی بلوچی
در سوزن دوزی بلوچ سه الگوی متداول دوخت به نامهای پُرکار، میانکار و کمکار رایج است. منظور از این سه شیوه میزان تراکم نقوش سوزندوزی روی پارچه است، به این ترتیب که اگر تمام پارچه مدنظر سوزندوزی شود، «پُرکار» محسوب میشود اما اگر بیشتر نوع دوخت قسمتهای پارچه سوزندوزی شود و فواصل کمی باقی بماند، میانکار و اگر فواصل باقیمانده زیاد باشد «دوخت کمکار» نامیده میشود.تنوع در نقوش سوزن دوزی بلوچ از ویژگیهای بارز آن است. گستردگی این نقش و نگارها که با تکرار تعداد بیشماری از نقوش هندسی صورت میگیرد نه تنها مانعی در خلاقیت زنان سوز ن دوز بهشمار نمیرود بلکه همواره آنان را به ابداع ترکی بهایی تازه وامیدارد. این ترکیبها با الهام از طبیعت پیرامون و در پرتو رنگ آمیز یهایی بدیع جلوهای بی همتا به هنر آنان بخشیدهاست و آنها بهطور سنتی از این نقوش برای تزیین لباس و وسایل زندگی استفاده میکنند. انعکاس پدید ههای زندگی و طبیعت در سوز ندوزی بلوچ نقوش متنوعی را پدیدآورده است که میتوان آنها را در چند بخش کلی دستهبندی کرد:
- نقوش هندسی
- نقوش طبیعی
الهام از طبیعت است که شامل:
- نقوش گیاهی وگل و برگ و گیاه است.
- نقوش واقعگرایانه (حیوانی)
- عناصر طبیعی ویژگیهای مشترکی نیز در نگار ههای سوزندوزی کلیه مناطق بلوچستان قابل مشاهده است که شاخصترین ویژگی آن استفاده از مجموعه گستردهای از نقشهای هندسی و خطوط شکستهاست و خطوط منحنی و دایره در سوز ندوزی بلوچ به ندرت مورد استفاده قرار میگیرند. باتوجه به ویژگیهای صوری اغلب نگارههای سوزن دوزی، خاستگاه این نقش و نگارها را میتوان در موضوعات زیر جستجو کرد:
- عناصر طبیعت: نگارههای گیاهی و حیوانی از مهمترین عناصر مورد استفاده هستند که بازتاب فرهنگ کشاورزی، عشایری و دامپروری است.
- زیورآلات: زرگری یکی از اصیلترین هنرهای صناعی است که در نقوش سوزندوزی بلوچ تجلی یافتهاست.
- عناصر مرتبط باا عضای بدن انسان:چشم یکی از مهمترین اعضای بدن انسان است که به شکلهای مختلف در خلق نگارههای سوزندوزی به کار میرود
- موضوعات ذهنی و تخیلی:تخیلات و آرزوها منشأ بخش دیگری از نقشهای سوزندوزی هستند.
- مذهب و باورهای قومی:داستانهای حماسی، که نمایانگر روحیه رزم آوری و سلحشوری بلوچهاست، بهترین تجلی خود را در فرمهای تیز و زاویه دار و رنگهای گرم و قرمز پیدا م یکند. ممنوعیت استفاده از نقش انسان در سوز ندوزی که نشئت گرفته از باورهای مذهبی و اسلامی است به عنوان یک قانون کلی در سوزن دوزی پذیرفته شدهاست.
اصل مهمی که در نقشهای سوزندوزی بلوچ رعایت میشود این است که، تا کنون هرگز از نقش انسان استفاده نشدهاست. به نظر میرسد این امر تحت تأثیر باور و اعتقادات این مردم است، بنابراین نقشهای مورد استفاده همیشه حاصل ذهن آنان و به صورت هندسی بوده و بر اساس شمارش تار و پود انجام میگیرد؛ اغلب اشکال هندسی مثلث و لوزی میباشد که طرز قرار گرفتن در کنار هم و پرکار و کمکار بودن آنها؛ طرحها را از هم متمایز میکند. نوع دوخت هر منطقه عامل دیگر تقسیمبندی انواع سوزندوزی است که هر منطقه اصالت خاص خود را دارد. کلیه دوختهای بلوچستان به صورت افقی انجام میگیرد و از شمارش تار و پود پارچه استفاده میگردد. تمامی سوزندوزیها به صورت انواع زیگزاگهای ریز و درشت، دوخت کشباف، ریز بافت، درشت بافت و انواع دندانموشی است. هر منطقهای از استان دوخت مخصوص دارد. مثلاً سراوانیها دوختهای دندانموشی و زیگزاگ همراه با جوکدوزی بهکار میبرند؛ در زاهدان بیشتر از جوکدوزی استفاده میشود. ایرانشهر و چابهار از دوختهایی که روی پارچه لباس دوخته میشود و دارای آینه فراوان میباشند، استفاده میکنند.
جوکدوزی، روی پارچههای ششتاری و از روی شمارش تار و پود پارچه که در یک ردیف قرار گرفته، انجام میگیرد. سوزن را از میان دو تار پارچه درآورده و پس از اینکه تمام تارهای این ردیف تمام شد یک تار کاملاً سفید روی این تارها قرار میگیرد. سپس سوزن از میان دو تار بالای خط سفید در میآید و این کار تکرار میشود تا اینکه جوکها بهصورت هفت و هشت دوخته شود.دوخت سراوانی، نوعی دوخت است که در آن زیگزاگ، دندانموشی و کمی هم جوک بهکار میرود. برای این نوع دوخت ابتدا که کار را شروع میکنند، یک سانتیمتر گذاشته و دوخت دندانموشی نیمسانتی انجام میدهند. ممکن است دوخت دندان موشی تا ۳ ردیف پشت سر هم انجام گیرد و سپس بین دوختها فاصله باشد. فاصله بین دندانموشیها را با انواع دیگر دوختها پر میکنند، بعضی از این دوختها عبارتند از:
- کرمکدوزی (کرمک دوچی): با استفاده از نخ مشکی و سفید انجام میشود.
- بستدوزی (بست دوچی): نوعی دوخت است که نخ دیگری را که روی پارچه خوابانده شده، محکم نگه مدارد و باید دقت شود تا فاصله بستها مساوی باشد. در منطقه چابهار و ایرانشهر دوختها گاهی روی پارچه خود لباس که برای دوختن آماده میشود، انجام میگیرد و در آن از آیینههای کوچک نیم سانتیمتری بهصورت فراوان به کار میرود. اغلب دوختهای این منطقه از نوع زنجیردوزی است و برای تعبیه آیینهها از دوخت دندانموشی و نخ تیره رنگ استفاده میشود.
چنانکه اشاره شد، تنوع دوخت در هر منطقه و اصالت آن تفاوتهایی را در انواع سوزندوزی ایجاد کرده. به عنوان مثال در منطقه ایرنشهر، قاسمآباد، پیپ، ورکات، اسپکه و چانف یا ناحیه خاش و گشت فرقهایی با یکدیگر دارند. برای توضیح این امر به چند نوع از شیوههای مختلف دوخت اشاره میشود:
- گراف: نوعی دوخت ساده که شبیه به شماره دوزی است. به این نوع دوخت افغانیدوز هم میگویند. زیرا این شیوه بیشتر در بین افغانها معمول است و بهطور نسبی دو سوزندوز میتوانند در هفت روز یک نوار پنج متری را سوزندوزی کنند و غالباً به مصرف تزیین کیف و لباس میرسد.
- آسان تانکه و پیپ: نوعی دیگر از دوختهایی که در سراوان و در لباس زنان (پیشسینه، در آستین، جیب و دمپای شلوار) دیده میشود آسان تانکه (حسن تانکه) و پیت دوزی (نوار دوزی) است. طریقه دوخت آسان تانکه، مانند شمارهدوزی است که با روی هم قرر گرفتن، کم و زیاد شدن طرح و نقش دلخواه را میدوزند.
هفت رنگ اصلی در بلوچی دوزی به کارمیرود- که هشتاد درصد ان قرمز یا مشتقات آن است - چوتل دوزی: چوتل دوزی را بیشتر زنان سراوان به کار میبرند، که از ظرافت بسیار زیادی برخوردار است و دوخت آن تماماً از بخیه میباشد. نحوه این دوخت چنان است که، ابتدا طرح مورد نظر را با یک رنگ دوخته. یعنی تمام زمینه طرح را با بخیههای زیگزاگی متصل به هم و با یک رنگ میدوزند. سپس نقشهای گوناگونی را با بخیههای مستقیم که خطوط افقی یا عمودی در وسط لوزیها با رنگهای مختلف ایجاد میکنند. این دوخت گاهی همراه با پیپ و دیگر دوختهای خاشی به کار میرود.